Έτσι είναι, δεν υπάρχουν επικίνδυνες σκέψεις για τον απλό λόγο ότι η σκέψη από μόνη της είναι μια πολύ επικίνδυνη δραστηριότητα… η μη σκέψη είναι ακόμα πιο επικίνδυνη.
– Hannah Arendt
Όπου και αν κοιτάξουμε, φαίνεται ότι υπάρχει ένα σημαντικό τέλμα. Ιδέες που έχουν απασχολήσει ανά τους αιώνες μεγάλους ηγέτες, φιλοσόφους, ποιητές και οραματιστές, μπαίνουν στην άκρη ως προφανείς και παγιωμένες. Τι είναι η ανθρώπινη εξέλιξη; Τι εννοούμε με τον όρο «ανάπτυξη»; Τι είναι η ελευθερία; Πώς μπορούμε να εξισορροπήσουμε τις επιθυμίες και τις ανάγκες μας απέναντι σε αυτές των μελλοντικών γενεών; Αυτά είναι τα θεμέλια της ανθρώπινης ζωής και της κοινωνίας κι όμως υπάρχει διαρκώς λιγότερο ενδιαφέρον γι’ αυτά στα κέντρα της παγκόσμιας εξουσίας.
Η κορυφή αυτού του κύματος είναι το πλέγμα πολιτικών και επιχειρηματικών παραγόντων που ασκούν εμπράκτως παγκόσμια δύναμη. Αυτό το πλέγμα περιλαμβάνει τους ηγέτες των εθνών που ανήκουν στους G20 και εταιρείες που βρίσκονται στην λίστα Fortune 500 καθώς και τη συντριπτική πλειοψηφία των βουλευτών και στελεχών που τους περιβάλλουν. Κάθε ένας από αυτούς θα σας δώσει κατά βάση τις ίδιες απαντήσεις. Θα πει ότι πρόοδος είναι, πρώτα απ’ όλα, η οικονομική ανάπτυξη. Οτιδήποτε άλλο – που γι’ αυτούς το οτιδήποτε σημαίνει τα πάντα – είναι δευτερεύον επειδή είναι αναγκαστικά παρακλάδι της ανάπτυξης – είναι η οικονομία, ηλίθιε! Η ανάπτυξη, με τη σειρά της, είναι η αύξηση του κέρδους ή της ισοδύναμης εθνικής παραγωγής, το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ). Άρα, το ΑΕΠ είναι πρόοδος. Η ελευθερία είναι η ικανότητά μου να έχω και να κατέχω, να προοδεύω και να αναπτύσσομαι σύμφωνα με τα παραπάνω. Οι επιθυμίες και οι ανάγκες μας είναι υψίστης σημασίας – η θυσία μιας σπιθαμής αυτής της ελευθερίας είναι κάτι παράλογο.
Και όλα αυτά ισχύουν αν το πλέγμα που περιγράψαμε πιο πάνω είναι μετριοπαθές. Μικρή σημασία έχει, τώρα, αν τοποθετούν τους εαυτούς τους αριστερά ή δεξιά, ο καθένας με άμεση πρόσβαση στην παγκόσμια εξουσία πιστεύει ότι το παραπάνω είναι τόσο προφανές και αποκλείονται εναλλακτικές λύσεις. Πώς αλλιώς, λένε, θα μπορούσε να είναι;
Στο οποίο ερώτημα η απάντηση θα έπρεπε να είναι: πόσο καιρό διαθέτετε;
Αυτό το τέλμα συμβαίνει σε μια εποχή που αυτό που απαιτείται είναι μια μεγάλη διεύρυνση. Είναι πραγματικά αυτό το καλύτερο/χειρότερο σύστημα που μπορούν να δημιουργήσουν οι άνθρωποι; Μπορεί η οικονομική ανάπτυξη πραγματικά να αποτυπώσει αυτό που είμαστε; Μήπως οι τεράστιες ανισότητες αντιπροσωπεύουν το καλύτερο που μπορεί να κάνει η ανθρωπότητα; Μήπως η καταστροφή του πλανητικού μας βιοτόπου είναι αναπόφευκτη; Για να απαντήσουμε σε αυτά τα είδη ερωτήσεων χρειαζόμαστε περισσότερες επιλογές, όχι περισσότερη ομοιομορφία. Βαθύτερη σκέψη, όχι περισσότερη μηχανική αποδοχή. Περισσότερη αντίδραση, όχι περισσότερη επανάληψη του ψυχρού και στείρου ψέματος πως δεν υπάρχει εναλλακτική λύση.
Θα θέλαμε να προτείνουμε πως ο μόνος απόλυτος περιορισμός μας είναι η συλλογική μας φαντασία, που εκφράζεται μέσα από τη βούλησή μας να αλλάξουμε τις μυθολογίες που κρατούν όρθια.αυτή την κατασκευή απο τραπουλόχαρτα. Πιστεύουμε ότι υπάρχει μια αναδυόμενη συνείδηση, που απλώνεται ενάντια σε αυτή η στένωση, αποκτώντας σταδιακά επίγνωση του εαυτού της και της τρομερής δύναμής της.
Μπορούμε να ακούσουμε την εξεγερμένη της φωνή στα ποικιλόμορφα κοινωνικά κινήματα όπως η Αραβική Άνοιξη, ο Χειμώνας της Χιλής, το κίνημα Idle No More των Αυτοχθόνων, τα κινήματα κατά της διαφθοράς στη Βραζιλία και την Ινδία, την ήπια αλλά επίμονη διαφωνία του Occupy Central στο Χονγκ Κονγκ, την οργισμένη δυσπιστία των διαδηλωτών στο Φέργκιουσον και τη Νέα Υόρκη, και στις δεκάδες εκδηλώσεις για την Αφρικανική Αφύπνιση που συμβαίνουν σε ολόκληρη την ήπειρο. Το καθένα από αυτά είναι διαφορετικό και συγκεκριμένο, αλλά στην καρδιά τους όλα αυτά είναι μια φωνή που λέει ότι έχουμε ένα σύστημα που αποτυγχάνει για το 99% από εμάς. Καθώς ολόκληροι πληθυσμοί μαθαίνουν να επικοινωνούν και να σκέφτονται από κοινού, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τα παγκόσμια προβλήματά, η φωνή αυτή λέει ότι έτσι μπορούμε να επιτύχουμε πολλά, πολύ καλύτερα.
Το σύστημα που έχουμε, του σύγχρονου καπιταλισμού, είναι απλώς μια ιστορία. Δεν είναι η μόνη που υπάρχει. Δεν βρίσκεται έμφυτη μέσα μας. Δεν είναι κάποια αναπόφευκτη έκφραση της προκαθορισμένης ανθρώπινης φύσης. Εφευρέθηκε από ανθρώπους και έτσι οι άνθρωποι μπορούν να την αλλάξουν. Αλλά για να φτάσουμε εκεί, πρέπει πρώτα να εμπλακούμε σε κάποιον «επικίνδυνο τρόπο σκέψης».
Επικίνδυνη Σκέψη Πρώτη: Η ιδεολογία κυριαρχεί
Αυτοί που βρίσκονται στην εξουσία πάντα μας έλεγαν να προσέχουμε την ιδεολογία. Υπάρχει μια ισχυρή παραδοχή πως αυτή αντιπροσωπεύει την στρέβλωση της πραγματιστικής μας ικανότητάς να κάνουμε ό,τι είναι απαραίτητο με οποιοδήποτε μέσο . Αλλά αυτό είναι απλά λάθος. Και, φυσικά, ένας αναγκαίος αντιπερισπασμός. Η ιδεολογία είναι το σύνολο των ιδεών και των ιδανικών που όλοι πρέπει να έχουμε για να λειτουργούμε στον κόσμο. Δεν αποτελεί αδυναμία εκείνων που δεν συμφωνούν μαζί μας.
Η βαθιά ειρωνεία είναι ότι με τη δαιμονοποίηση της ιδεολογίας ουσιαστικά δημιουργούν χώρο για την δική τους ιδεολογία. Εάν μόνο οι κακοί ή οι ηλίθιοι άνθρωποι διαθέτουν ιδεολογία, η λογική λέει πως εκείνοι που ψηφίζουμε και εκείνοι απ’ τους οποίους αγοράζουμε, αυτοί που γεμίζουν τις τηλεοπτικές μας οθόνες και κατασκευάζουν τους φορητούς υπολογιστές μας, με κάποιο τρόπο, δεν μπορούν να είναι οι ίδιοι ιδεολόγοι. Οι ιδέες που τους καθορίζουν πρέπει να είναι πάνω από κάθε ιδεολογία. Αυτή είναι η αφήγησή τους.
Αλλά με ποιον τρόπο η δαπάνη 400 δισεκατομμυρίων δολαρίων ετησίως από τις ΗΠΑ για τον στρατό δεν αποτελεί δήλωση της ιδεολογίας τους; Ή η επιδότηση των πολύ μεγάλων, πολύ πλούσιων εταιρειών όπως η Exxon Mobil ή η GE με χρήματα φορολογουμένων; Ή η αποτυχία να ρυθμίσουν τις τράπεζες-καζίνο της Wall Street; Όλα αυτά είναι ενεργές στρατηγικές για την επιτυχία με κάποιο μέτρο, θεμελιωμένες σε ιδέες και ιδανικά, και έτσι αποτελούν εξ’ ορισμού βαθιά ιδεολογική έκφραση. Το να πεις απλώς πως τα ιδανικά σου είναι υπεράνω ιδεολογίας δεν σημαίνει ότι ισχύει κιόλας. Μετατρέπει απλά τον φόβο μας «ότι είμαστε ιδεαλιστές» σε ένα μέσο ενίσχυσης της δύναμης του παγιωμένου καθεστώτος. Όπως λέει ο φιλόσοφος Slavoj Zizek, «η ιδεολογία είναι πάντα μια ασυνείδητη κατάσταση».
Σήμερα, η κυρίαρχη ιδεολογία στον κόσμο ονομάζεται νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός. Κάποιοι τον αποκαλούν Συναίνεση της Ουάσιγκτον ή Φονταμενταλισμό της Αγοράς, αλλά για χάρη αυτής της συζήτησης, θα τον ονομάσουμε νεοφιλελευθερισμό.
Πολύ απλά, είναι μια πρακτική έκφραση τριών φιλοσοφικών υποθέσεων. Κατ’ αρχάς, ότι η σχέση μας με τους άλλους είναι καλύτερα να φιλτράρεται μέσω μιας ανταγωνιστικής ματιάς (είμαι καλύτερος, πλουσιότερος, κ.λπ.), η οποία αναπόφευκτα οδηγεί σε άκαμπτες ιεραρχίες, λογική μηδενικού αθροίσματος και πολλά άλλα απερίσκεπτα δόγματα.
Δεύτερον, εξισώνει τον πλούτο με την πετυχημένη ζωή, η οποία στη συνέχεια εξισώνεται με την αρετή (π.χ. οι πλούσιοι άνθρωποι είναι καλοί, οι φτωχοί είναι κακοί, ως εκ τούτου η φτώχεια είναι ένα ηθικό ελάττωμα). Τέλος, το άτομο είναι η κύρια μονάδα ισχύος (π.χ. η περίφημη φράση της Θάτσερ «Δεν υπάρχει κοινωνία, πάρα μόνο άτομα και οικογένειες»). Οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι πρωτίστως για τον εαυτό τους, κατά δεύτερον για τους οικείους τους, και ενδεχομένως για τον Θεό τους, με αυτή τη σειρά. Κλασική θεωρία της Ayn Rand.
Οι συνέπειες αυτής της «ηθικής φιλοσοφίας» είναι διαβολικές. Οδηγεί απευθείας σε οικονομικά συστήματα αυτο-εμμονικών ατόμων, τα οποία οδηγούν στην εξατομίκευση της κοινωνίας μας και στην εστίαση της προσωπικής κατανάλωσης ως σωτηρίας. Δικαιολογεί τη χρεωκοπημένη ιδέα των «trickle down economics» (ΣτΜ: όρος που χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει αυτές τις οικονομικές πολιτικές που ευνοούν τους έχοντες και τους προνομιούχους), εισάγοντας λαθραία έννοιες όπως: «η ιδιοτέλεια ωφελεί τους πάντες», «υπάρχει ένα αόρατο χέρι που γνωρίζει τα πάντα», «υπάρχει εξαιρετική αποδοτικότητα στην αγορά», «όσο περισσότεροι πλούσιοι άνθρωποι, τόσο το καλύτερο», κ.λπ. Και δίνει προτεραιότητα στην ιδιωτική περιουσία παρά στη συλλογική ιδιοκτησία, το οποίο με τη σειρά του οδηγεί σε αυτό που ο εκλιπών οικονομολόγος του Χάρβαρντ JK Galbraith ονομάζει «ιδιωτική ευημερία και δημόσια εξαθλίωση».
Ο νεοφιλελευθερισμός μπορεί να συνοψιστεί από την εξής εξίσωση: ο εγωισμός είναι ορθολογικός και ο ορθολογισμός είναι το παν. Ως εκ τούτου, ο εγωισμός είναι το παν.
Επικίνδυνη Σκέψη Δεύτερη: Η κλιματική αλλαγή και οι ανισότητες δημιουργούνται από το τρέχον οικονομικό μας σύστημα.
Πόσοι από εμάς πιστεύουν πραγματικά την αλληγορία των παλιών οικονομολόγων ότι τα μεγάλα ζητήματα του κόσμου, όπως η κλιματική αλλαγή και οι ανισότητες είναι «παρενέργειες» του σημερινού συστήματος – θέματα που έχουν δημιουργηθεί εντελώς παράλληλα ή ακόμα και εν αντιθέσει με τις ανθρώπινες πράξεις; Είναι αυταπόδεικτο ότι αποτελούν το λογικό αποτέλεσμα ενός συστήματος που απαιτεί όλο και περισσότερη κατανάλωση για να οδηγήσει στην αέναη ανάπτυξη, και το οποίο τροφοδοτείται από την εξόρυξη πεπερασμένων φυσικών πόρων.
Το Bloomberg ανέφερε πρόσφατα ότι για κάθε δολάριο εισοδήματος που δημιουργήθηκε στις ΗΠΑ από το 2008, τα 93 σεντς πηγαίνουν στο πλουσιότερο 1% του πληθυσμού. Έτσι, δεν έχει σημασία πού παράγονται τα χρήματα, τα 93 σεντς πάντα πηγαίνουν στο πλουσιότερο 1%. Ως εκ τούτου, κάθε δολάριο πλούτου που παράγεται, εξ ορισμού δημιουργεί μεγαλύτερες ανισότητες. Όπως θα έλεγαν οι προγραμματιστές, αυτό δεν είναι ένα σφάλμα στο σύστημα, αλλά ένα χαρακτηριστικό του συστήματος.
Σε σχέση με αυτό, ο ακτιβιστής και λόγιος Firoze Manji υποστηρίζει πως η κλιματική αλλαγή δεν είναι δημιούργημα του ανθρώπου, αλλά δημιούργημα του κεφαλαίου. Κάθε δολάριο πλούτου που παράγεται στον κόσμο θερμαίνει τον πλανήτη μας, επειδή έχουμε μια οικονομία που βασίζεται σε εξορύξεις και σε ορυκτά καύσιμα.
Ο καπιταλισμός μετατρέπει τους φυσικούς πόρους σε εμπορεύματα, προκειμένου να προσελκύσει περισσότερα κεφάλαια. Αυτός είναι ο μοναδικός σκοπός του. Όπως έχει καταγράψει η πρόσφατη Διεθνής Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), είμαστε σε πορεία αύξησης 3-4 βαθμών της θερμοκρασίας έως το 2050, η οποία συσχετίζεται με την κατά 40% – 50% απώλεια της βιοποικιλότητας. Με άλλα λόγια, το ήμισυ του συνόλου της χλωρίδας και της πανίδας του πλανήτη δεν θα υπάρχουν σε λιγότερα από 40 χρόνια, λόγω της ακόρεστης ανθρώπινης όρεξης για περισσότερη ανάπτυξη. Οι επιστήμονες μας λένε ότι είμαστε ήδη στην 6η μεγάλη πλανητική εξαφάνιση με 150-200 είδη να πεθαίνουν κάθε μέρα. Αυτό αντιστοιχεί σε 1000 φορές του αρχικού ρυθμού εξαφάνισης.
Η λογική του νεοφιλελευθερισμού και του τρέχοντος οικονομικού μας συστήματος μας παγιδεύει σε αυτήν την πορεία εξάρτησης, έτσι ώστε να αισθανόμαστε πως δεν μπορούμε ποτέ να διακινδυνεύσουμε την επιβράδυνση της ανάπτυξης. Έχουμε φτάσει στο σημείο να επιδοτούμε τη δική μας καταστροφή, δίνοντας περισσότερα χρήματα σε εταιρείες για ορυκτά καύσιμα και διευρύνοντας την ικανότητά τους να καταστρέφουν τον πλανήτη μέσω πρόσθετων υποδομών όπως νέους αγωγούς και έργα εξερεύνησης κοιτασμάτων πετρελαίου. Η Exxon συγκέντρωσε πάνω από 40 δισεκατομμύρια δολάρια κέρδη το προηγούμενο έτος, το μεγαλύτερο κέρδος στην ιστορία του χρήματος, ενώ η κυβέρνηση των ΗΠΑ της έδωσε πάνω από 1 δισεκατομμύριο δολάρια από τα χρήματα των φορολογουμένων σε επιδοτήσεις κατά το ίδιο έτος. Κι η ίδια εταιρεία πληρώνει λιγότερο από 15% φόρο και μηδέν ομοσπονδιακού φόρο.
Οι περισσότεροι από μας καταλαβαίνουν αυτές τις συνδέσεις και τη λογική τους, αλλά με το μεγάλο τέλμα που εμφανίζεται στα κέντρα της εξουσίας, δεν υπάρχει φαινομενικά κανένας τρόπος να μετατρέψουμε αυτή τη γνώση σε συντονισμένη δράση. Τουλάχιστον, αυτό θα ήθελαν να πιστεύουμε εκείνοι που αποτελούν την ελίτ της εξουσίας.
Θα εξετάσουμε διεξοδικά τις τελικές τρεις «επικίνδυνες σκέψεις» και ποιες δυνατότητες υπάρχουν για ριζική αλλαγή στο δεύτερο μέρος αυτής της σειράς.
Οι Alnoor Ladha και Martin Kirk είναι ιδρυτικά μέλη του /TheRules, ενός παγκόσμιου δικτύου που αποτελείται από ακτιβιστές, διοργανωτές, σχεδιαστές, προγραμματιστές, ερευνητές και συγγραφείς που έχουν αφιερωθεί στην αλλαγή των κανόνων που δημιουργούν ανισότητες και φτώχεια σε όλο τον κόσμο.