Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Διανοητικής Ιδιοκτησίας (World Intellectual Property Day), διαβάζουμε το άρθρο του Matthew Todd σχετικά με το πως η έρευνα ανοιχτού κώδικα αποτελεί μια ρεαλιστική εναλλακτική για την έρευνα και ανάπτυξη και στον τομέα του φαρμάκου.
Γιατί το φαρμακευτικό μοντέλο «ανοιχτού κώδικα» αποτελεί τον δρόμο για νέα και φθηνότερα φάρμακα
Το να σπάσουμε τον κύκλο όπου μόνο φάρμακα με προφίλ υψηλής κερδοφορίας φτάνουν στην αγορά δεν είναι ευθύνη μόνο των κυβερνήσεων.
Ο Matthew Todd έλαβε το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και από το 2005 είναι Επίκουρος Καθηγητής Χημείας στο Πανεπιστήμιο του Σίδνει. Με τη χρηματοδότηση της κυβέρνησης της Αυστραλίας ίδρυσε το 2011 τις πλατφόρμες Open Sourse Malaria (@O_S_M) και Medicines for Malaria Venture. Είναι συνιδρυτής του Open Source Pharma Foundation.
Μπορούμε όλοι να συμφωνήσουμε ότι διαθέτουμε κάποια σωτήρια φάρμακα, από τα οποία μπορεί να έχουμε επωφεληθεί άμεσα ή να έχουμε μέλη της οικογένειας που επωφελούνται αυτή τη στιγμή.
Ορισμένα φάρμακα, ωστόσο, είναι πολύ ακριβά. Ορισμένα δεν δουλεύουν πάρα πολύ καλά και υπάρχουν φυσικά πολλές τρομερές ασθένειες για τις οποίες δεν έχουμε καθόλου φάρμακα. Τα ζητήματα αυτά επηρεάζουν τόσο τα πλούσια όσο και τα φτωχά έθνη.
Είναι δελεαστικό το να σηκώσουμε τους ώμους μας σε αυτό το σημείο και να σκεφτούμε ότι έτσι έχουν τα πράγματα. Αλλά, όσον αφορά την υγεία, σίγουρα δε θα έπρεπε. Εάν τα φάρμακα είναι πολύ ακριβά, πρέπει να ρωτήσουμε γιατί. Εάν υπάρχουν ασθένειες που πλήττουν εκατομμύρια ανθρώπους, όπου απλά φάρμακα θα μπορούσαν να κάνουν τεράστια διαφορά αλλά ακόμα δεν είναι διαθέσιμα, πρέπει να εξετάσουμε πού βρίσκεται η αποτυχία. Εάν αντιμετωπίζουμε μια επικείμενη καταστροφή της υγειονομικής περίθαλψης, όπως συμβαίνει με την άνοια και την αντιμικροβιακή αντίσταση, πρέπει να κάνουμε απολογισμό και να αναρωτηθούμε αν είμαστε στην καλύτερη φόρμα για να λύσουμε το πρόβλημα προτού να μας χτυπήσει.
Έχουν μιλήσει πολλοί για εναλλακτικούς τρόπους να κάνουμε πράγματα. Τρόποι διάθεσης φαρμάκων στην αγορά που είναι διαφορετικοί και που μπορεί να καλύψουν μερικά από τα κενά που αντιμετωπίζουμε. Για παράδειγμα, τα Ηνωμένα Έθνη δήλωσαν πέρυσι, μετά από μια μακρά παγκόσμια διαβούλευση, ότι πρέπει να πειραματιστούμε με ένα μοντέλο στο οποίο η τιμή που πληρώνουμε για ένα φάρμακο δεν σχετίζεται με το πόσο κοστίζει το φάρμακο να δημιουργηθεί. Αυτό θα λύσει το πρόβλημα της «πρόσβασης στα φάρμακα», αλλά δημιουργεί ένα νέο πρόβλημα «πώς να το χρηματοδοτήσεις».
Στην επιστήμη, είναι καλύτερα να μοιραζόμαστε. Γι ‘αυτό δημοσιεύουμε. Είναι ο λόγος για τον οποίο κατοχυρώνουμε ευρεσιτεχνίες – ώστε να δηλώνουμε δημοσίως τι κάναμε με αντάλλαγμα κάποια αποκλειστικότητα.
Το θέμα της κοινής χρήσης είναι το εξής: γίνεται καλύτερο όσο περισσότερο το κάνουμε. Εγώ και άλλοι έχουμε δείξει ότι μπορούμε να μάθουμε ένα μάθημα από τους προγραμματιστές λογισμικού και να μοιραστούμε ό,τι κάνουμε σε πραγματικό χρόνο σε ένα μοντέλο που ονομάζεται «ανοιχτός κώδικας». Ο καθένας μπορεί συμμετάσχει, δεν υπάρχουν μυστικά. Όλοι, λοιπόν, μαθαίνουμε από πράγματα που δεν δούλεψαν και δεν επικαλύπτουμε ή επαναλαμβάνουμε τη δουλειά των άλλων.
Στο πλαίσιο της πλατφόρμας Open Source Malaria (Ανοιχτός Κώδικας για την Ελονοσία) συντονίζουμε μια παγκόσμια κοινοπραξία για την ανακάλυψη και ανάπτυξη φαρμάκων πη οποία ευθυγραμμίζεται στενά με αυτόν τον τρόπο εργασίας. Αποκομίζουμε τα οφέλη της συνεργασίας με επιστήμονες παγκοσμίως για την επιτάχυνση της επιστήμης. Το Medicines for Malaria Venture (Επιχείριση: Φάρμακα για την Ελονοσία) μοιράζεται φαρμακευτικά μόρια κατά της ελονοσίας με τον καθένα με στόχο να δράσει καταλυτικά προς νέες ερευνητικές κατευθύνσεις. Η CO-ADD (Community for Open Antimicrobial Drug Discovery – Κοινότητα Ανοιχτής Έρευνας για την Ανακάλυψη Αντιμικροβιακών Φαρμάκων) βολιδοσκοπεί φαρμακευτικά μόρια από την κοινότητα σε αναζήτηση του επόμενου αντιβιοτικού και μοιράζεται τα δεδομένα. Η Structural Genomics Consortium (Kοινοπραξία Δοµικής Γονιδιωµατικής) επεξεργάζεται τις δομές βιολογικών μορίων και δημοσιοποιεί αυτές τις δομές για να ενισχύσει νέες προσεγγίσεις για τη θεραπεία των ασθενειών. Ένα μεγάλο μέρος της εργασίας που γίνεται στον δημόσιο τομέα χρηματοδοτείται από τη φαρμακευτική βιομηχανία.
Παραμένει ένα πολύ σημαντικό και λογικό στρατόπεδο δύσπιστων, που αναδεικνύουν ένα αξιόλογο σημείο: Όλα αυτά είναι πολύ καλά, αλλά αν δεν υπάρχει μυστικότητα, τότε ποιος θα πληρώσει για όλη αυτή τη δουλειά; Πώς θα φτάσει ένα φάρμακο στην αγορά;
Υπάρχει η γενική αντίληψη πως εάν δεν έχουμε καμία μυστικότητα – αν όλα είναι δημόσια – τότε δεν μπορούμε να κατοχυρώσουμε πατέντες. Εάν δεν μπορούμε να κατοχυρώσουμε πατέντες, τότε δεν μπορούμε να έχουμε αποκλειστικότητα και χωρίς αποκλειστικότητα δεν θα αποσβέσουμε ποτέ τα χρήματα που δώσαμε στην έρευνα. Ένα απειλητικό πρόβλημα χρημάτων στο τέλος ενός έργου σημαίνει ότι οι άνθρωποι θα είναι διστακτικοί να επενδύσουν στην αρχή.
Στον σύγχρονο κόσμο αυτό δεν είναι πλέον μια στεγανή ακολουθία σκέψης, ωστόσο κυριαρχεί στην ψυχή όλων όσων εμπλέκονται στην ανακάλυψη και ανάπτυξη νέων φαρμάκων. Αναγνωρίζουμε τα οφέλη της ανοιχτής επιστήμης. Αλλά βρισκόμαστε στη σκιά όλων των σημερινών οικονομικών και νομικών δομών της εισαγωγής ενός φαρμάκου στην αγορά.
Αυτό το δόγμα μας έχει με την πλάτη στον τοίχο. Υπάρχει μια εγγενής έλλειψη ευθυγράμμισης μεταξύ του τρόπου με τον οποίο ανακαλύπτουμε τα φάρμακα και του τρόπου που παίρνουμε το μεγαλύτερο όφελος για τη δημόσια υγεία; Είμαστε για πάντα κλειδωμένοι σε έναν κύκλο όπου μόνο τα άκρως κερδοφόρα φάρμακα φτάνουν στην αγορά, παρέχοντας μια πληθώρα από lifestyle φάρμακα και όχι για παράδειγμα κάποιο για να αντιμετωπίσουμε τον ιό Ζίκα;
Το βασικό χαρακτηριστικό των έργων ανοιχτού κώδικα είναι ότι είναι διαθέσιμα σε όλους. Δεν πρόκειται για την κυβέρνηση ενάντια στην εταιρεία, το δημόσιο ενάτια στο ιδιωτικό. Περιλαμβάνει όλους όσους θέλουν να συμμετάσχουν και διέπεται από σαφείς κανόνες σχετικά με τη χορήγηση άδειας. Είναι απλά ένας τρόπος εργασίας. Και πάλι το κίνημα του λογισμικού μας το δείχνει αυτό στην πράξη: βλέπουμε σημαντικές ιδιωτικές επενδύσεις σε έργα ανοιχτού κώδικα (όπως το Android, το Firefox κ.λ.π.) πάνω στα οποία χτίζει μια ευρεία κοινότητα. Έχουμε παρατηρήσει την ίδια δομή στην Open Source Malaria: συνένωση εμπειρογνωμόνων, πληθοπορισμός (crowdsourcing) ανάμεσα σε φοιτητές, σημαντικές συνεισφορές από απροσδόκητες πηγές.
Δημοσίευσα πρόσφατα ένα έγγραφο μαζί με αρκετούς συναδέλφους τόσο από τον δημόσιο όσο και από τον ιδιωτικό τομέα που υποστηρίζει πως ο ανοιχτός κώδικας έχει μια σημαντική θέση στο μέλλον του πώς θα δημιουργούμε νέα φάρμακα, πως η ‘φαρμακευτική ανοιχτού κώδικα’ θα αποτελέσει ένα πραγματικά νέο ανταγωνιστικό μοντέλο για την ανακάλυψη νέων φαρμάκων.
Σε όλους μας αρέσουν οι διαγωνισμοί, σωστά; Αφιερώστε μια στιγμή για να θυμηθείτε: στην παρούσα κατάσταση, έχουμε μόνο ένα γενικό σύστημα δημιουργίας νέων φαρμάκων. Δουλεύοντας μυστικά, αναπτύσσοντας, κατοχυρώνοντας πατέντες και θέτοντας τιμές με την έγκριση των μετόχων. Φαίνεται διεστραμμένο να μην υπάρχει άλλη κυρίαρχη επιλογή. Είναι πάντα υγιές να έχεις έναν ανταγωνισμό ιδεών: ανάμεσα σε ορυκτά καύσιμα και στην ηλιακή ενέργεια, ανάμεσα στον Trump και την Clinton, ανάμεσα στο ποδόσφαιρο και το ράγκπι.
Ας φανταστούμε ότι κάποιος ανακαλύπτει ένα νέο αντιβιοτικό. Ας πούμε ότι είναι ένα μόριο που όλοι γνωρίζουμε ήδη και πως βρίσκουμε ότι σκοτώνει ανθεκτικά στελέχη (superbugs), και πως μιλάμε γι’ αυτό το μόριο στον κόσμο αμέσως επειδή το σημειωματάριο του εργαστηρίου μας είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο. Το μόριο δουλεύει πολύ καλά. Πρέπει να το βελτιώσουμε λίγο, στη συνέχεια να βεβαιωθούμε ότι είναι ασφαλές για τους ανθρώπους και ότι είναι αποτελεσματικό όταν οι ασθενείς το παίρνουν. Στη συνέχεια, αφού είμαστε ευχαριστημένοι με αυτό, μπορούμε να το διαθέσουμε στην αγορά με χαμηλό κόστος, γνωρίζοντας ότι θα αποφέρει τεράστια κέρδη. Κέρδη που θα προέρχονται όχι από τις πωλήσεις σε μετρητό αλλά από την ύπαρξη λιγότερων ασθενών.
Για όλους μας ως μέλη του δημόσιου τομέα, ένα φάρμακο ανοικτού κώδικα θα ήταν ένα πραγματικό σπάσιμο από το παρελθόν. Θα είχαμε, εξ ορισμού, πρόσβαση σε όλες τις πληροφορίες σχετικά με το φάρμακο όπως θα είχαν και όλοι οι άλλοι. Θα μπορούσαμε να δούμε πόσο καλά δουλεύει. Ποιες πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες υπάρχουν. Γιατί η τιμή είναι αυτό που είναι. Λένε ότι «το φως του ήλιου είναι το καλύτερο αντιβιοτικό». Θα πρότεινα ότι η διαφάνεια είναι ο καλύτερος καταστολέας περιστροφής.
Ακούγεται υπέροχο. Ποιο είναι το εμπόδιο; Δεν έχουμε ακόμα προηγούμενο ότι αυτό δουλεύει. Οι πρωτοβουλίες στις οποίες αναφέρθηκα προηγουμένως είναι όλες στην πρώιμη φάση «ανακάλυψης». Αυτό που χρειαζόμαστε είναι το προηγούμενο ενός φαρμάκου που θα φτάσει στα μεταγενέστερα («κλινικά») στάδια, που είναι τα πιο ακριβά. Αυτό δεν το έχουμε ακόμα.
Λοιπόν, έχουμε παραδείγματα φαρμάκων χωρίς πατέντα που κάνουν μεγάλη διαφορά στη ζωή των ανθρώπων (όπως το εμβόλιο της πολιομυελίτιδας ή η πενικιλίνη), αλλά δεν έχουμε το παράδειγμα ενός κοινόχρηστου μορίου («ανοιχτού από τη γέννησή του») που θα φτάσει στους ασθενείς με τρόπο που όλοι θα μπορούν να δουν όλες τις λεπτομέρειες. Έχουμε τη δυνατότητα να το κάνουμε αυτό, τώρα που έχουμε το διαδίκτυο, αλλά κανείς δεν το έχει κάνει ποτέ. Μοιραζόμαστε τις ιδέες μας και δουλεύουμε με το πάτημα ενός κουμπιού στο Facebook, αλλά σταματάμε όταν πρόκειται για την επιστήμη.
Υποστηρίζουμε στο έγγραφό μας ότι έχει έρθει η στιγμή να αποκτήσουμε ένα προηγούμενο, δοκιμάζοντας μερικά μεγάλα έργα φαρμάκων ανοικτού κώδικα. Διότι, αν λειτουργήσει, τότε θα έχουμε έναν νέο ανταγωνισμό ιδεών, την εναλλακτική μας προσέγγιση στον τρέχοντα τρόπο που κάνουμε πράγματα. Το προηγούμενο θα σήμαινε ότι οι άνθρωποι θα ήταν ευτυχείς να επενδύσουν στο μέλλον, με σαφή κατανόηση των οικονομικών και νομικών επιπτώσεων που ακολουθούν. Αυτό δεν είναι μόνο ευθύνη της κυβέρνησης, είναι ευθύνη όλων μας. Οι μέθοδοι ανοικτού κώδικα περιλαμβάνουν εξ ορισμού όλους όσους επιθυμούν να συμμετάσχουν. Ο ιδιωτικός τομέας περιλαμβάνει μερικούς από τους μεγαλύτερους υποστηρικτές των πρωτοβουλιών ανοικτού κώδικα.
Το Ινστιτούτο Νευρολογίας του Μόντρεαλ υποσχέθηκε πρόσφατα να μην καλύψει με πατέντες τις ανακαλύψεις του για πέντε χρόνια και έλαβε μια επένδυση ύψους 20 εκατομμυρίων δολαρίων ώστε να υλοποιήσει αυτό το όραμα. Η Tata Trusts πρόσφατα επένδυσε 3 εκατομμύρια δολάρια σε ένα ίδρυμα για να επιδιώξει φάρμακα ανοιχτού κώδικα στην Ινδία. Χρειαζόμαστε περισσότερα τέτοια παραδείγματα εάν θέλουμε να εκτελέσουμε μεγάλα έργα και να μάθουμε από αυτά. Δεν υπάρχουν λόγοι για τους οποίους οι προσεγγίσεις ανοιχτού κώδικα δεν θα λειτουργούσαν αν έχουμε το θάρρος των πεποιθήσεών μας και έχουμε ένα προηγούμενο που θα μας ενθαρρύνει.