“Στη λαβή κάθε εργαλείου υπάρχει ένας αόρατος κόσμος – Αν χρησιμοποιείτε το εργαλείο με βάση τον σκοπό για τον οποίον προορίζεται, θα σας βάλει στο καλούπι όλων όσων κάνουν το ίδιο. Αν αποσυνδέσετε το εργαλείο από αυτόν τον κόσμο, τότε θα μπορείτε να ξεκινήσετε να ορίζετε τους άλλους.”
Χειριστής/Συλλέκτης
Το ιδανικό καπιταλιστικό προϊόν θα αντλούσε την αξία του από την αδιάκοπη απλήρωτη εργασία ολόκληρου το ανθρωπίνου γένους. Εμείς, θα ήμασταν περιττοί· αυτό, θα ήταν απαραίτητο. Θα ενσωμάτωνε όλη την ανθρώπινη δραστηριότητα σε ένα ενιαίο πεδίο, προσβάσιμο μόνο μέσω επιπρόσθετων εταιρικών προϊόντων, στα οποία θα συγχωνεύονταν η καταναγκαστική εργασία και η αγορά. Και όλα αυτά μάλιστα θα μπορούσε να τα επιτύχει κάτω από τη σημαία της αυτονομίας και της αποκέντρωσης, ίσως ακόμη και της «άμεσης δημοκρατίας».
Σίγουρα, όταν εφευρεθεί ένα τέτοιο προϊόν, μερικοί καλοπροαίρετοι αντι-καπιταλιστές θα διακηρύσσουν ότι η βασιλεία των ουρανών είναι κοντά – αρκεί μόνο να αφαιρεθεί ο καπιταλισμός από την εξίσωση. Ο ύμνος των λωτοφάγων.
Δεν θα ήταν η πρώτη φορά που οι αντιφρονούντες θα έβρισκαν την ουτοπία στις υποδομές της άρχουσας τάξης. Θυμηθείτε τον ενθουσιασμό του Karl Marx και της Ayn Rand για τους σιδηροδρόμους! Εμείς, αντίθετα, πιστεύουμε ότι η τεχνολογία που παράγεται από τον καπιταλιστικό ανταγωνισμό τείνει να ενσωματώνει και να επιβάλει τη λογική του. Αν θέλουμε να ξεφύγουμε από αυτό, δεν πρέπει ποτέ να θεωρούμε τα εργαλεία της ως δεδομένα. Όταν χρησιμοποιούμε εργαλεία, μας χρησιμοποιούν κι αυτά.
Στη συνέχεια κάνουμε μια προσπάθειά να εντοπίσουμε την ιδεολογία που ενσωματώνεται στην ψηφιακή τεχνολογία και να σχηματοποιήσουμε κάποιες υποθέσεις σχετικά με το πώς μπορούμε να την προσεγγίσουμε.
Το δίκτυ(ο) σφίγγει
Στην εποχή μας, η κυριαρχία δεν επιβάλλεται απλά από εντολές που εκδίδονται από κυβερνώντες προς κυβερνώμενους, αλλά από αλγόριθμους που παράγουν συστηματικά και συνεχώς επανακαθορίζουν τις διαφορές ισχύος. Ο αλγόριθμος είναι ο βασικός μηχανισμός που διαιωνίζει τις σημερινές ιεραρχίες· καθορίζει εκ των προτέρων τις δυνατότητες, προσφέροντας παράλληλα μια ψευδαίσθηση ελευθερίας ως επιλογή. Το ψηφιακό μειώνει τις άπειρες δυνατότητες της ζωής σε ένα πλέγμα αλληλοσυνδεόμενων αλγορίθμων – στις επιλογές μεταξύ του μηδέν και του ένα. Ο κόσμος υποβαθμίζεται σε αναπαράσταση και η αναπαράσταση επεκτείνεται για να γεμίσει τον κόσμο· το μη ψηφιοποιήσιμο εξαφανίζεται. Αυτό που δεν μπορεί να υπολογιστεί δεν υπάρχει. Το ψηφιακό μπορεί να επιδείξει εκπληκτική ποικιλία επιλογών – πιθανών συνδυασμών “μηδέν και ένα” – αλλά οι όροι κάθε επιλογής καθορίζονται εκ των προτέρων.
Ένας υπολογιστής είναι μια μηχανή που εκτελεί αλγόριθμους. Αρχικά, ο όρος αυτός περιέγραφε έναν άνθρωπο που ακολουθούσε εντολές με τόσο απόλυτο τρόπο όσο μια μηχανή. Ο Alan Turing, ο πατέρας της πληροφορικής, όρισε τον ψηφιακό υπολογιστή ως τη μεταφορική επέκταση της πιο απρόσωπης μορφής ανθρώπινης εργασίας: “η όλη ιδέα πίσω από τους ψηφιακούς υπολογιστές μπορεί να εξηγηθεί λέγοντας ότι αυτές οι μηχανές προορίζονται να πραγματοποιήσουν οποιεσδήποτε λειτουργίες μπορούσαν να γίνουν από έναν ανθρώπινο υπολογιστή.” Στα πενήντα χρόνια από τότε, είδαμε αυτή τη μεταφορά να αναστρέφεται και να αναστρέφεται, καθώς ο άνθρωπος και η μηχανή γίνονται ολοένα και πιο αδιαίρετοι. “Ο ανθρώπινος υπολογιστής υποτίθεται ότι ακολουθεί συγκεκριμένους κανόνες” συνέχισε ο Turing. “Δεν έχει καμία εξουσία να αποκλίνει από αυτούς στο παραμικρό”.
‘Οπως ακριβώς οι τεχνολογίες εξοικονόμησης χρόνου μας έκαναν πιο απασχολημένους, η ανάθεση της χαμαλοδουλειάς των αριθμητικών υπολογισμών σε υπολογιστές δε μας απελευθέρωσε από το τη χαμαλοδουλειά – απλά έχει κάνει την επεξεργασία από υπολογιστή αναπόσπαστο κομμάτι κάθε πτυχής της ζωής μας. Στη μετασοβιετική Ρωσία, οι αριθμοί σε συνθλίβουν.
Από την αρχή, το αντικείμενο της ψηφιακής ανάπτυξης ήταν ο εναρμονισμός των ανθρώπινων δυνατοτήτων και του αλγοριθμικού ελέγχου. Υπάρχουν πεδία όπου το έργο αυτό έχει ήδη ολοκληρωθεί. Η τεχνολογία απεικόνισης “Retina” στο iPhone είναι τόσο αναλυτική ώστε το μη εξοικειωμένο μάτι να μην μπορεί να καταλάβει ότι αποτελείται από pixels. Υπάρχουν ακόμα κενά μεταξύ οθόνης και πραγματικότητας, αλλά μικραίνουν κάθε μέρα.
Το δίκτυο που ελαχιστοποιεί την απόσταση μεταξύ μας ελαχιστοποιεί την απόσταση και μέσα μας. Περιφράσσει κοινά που προηγουμένως αντιστέκονταν στην εμπορευματοποίηση, κοινά όπως τα κοινωνικά δίκτυα στα όποια συμπεριλαμβάνουμε πια μόνο όσα χαρτογραφούν την ενσωμάτωση. Καθώς (το δίκτυο) μεγαλώνει για να καλύψει κάθε πτυχή της ζωής μας, πρέπει να γίνουμε όσο μικροί χρειάζεται για να χωρέσουμε στις εξισώσεις του. Να αφομοιωθούμε πλήρως.
Ψηφιακή Αποξένωση
Οι καλοπροαίρετοι φιλελεύθεροι ανησυχούν ότι υπάρχουν ολόκληρες κοινότητες που δεν έχουν ακόμη ενσωματωθεί στο παγκόσμιο ψηφιακό δίκτυο. Γι αυτό και οι δωρεάν φορητοί υπολογιστές για τον «αναπτυσσόμενο κόσμο», και τα tablets των εκατό δολαρίων για τους μαθητές. Μπορούν να φανταστούν μόνο το ‘ένα’ της ψηφιακής πρόσβασης ή το ‘μηδέν’ του ψηφιακού αποκλεισμού. Δεδομένης αυτής της δυαδικότητας, η ψηφιακή πρόσβαση προτιμάται, αλλά η ίδια η δυαδικότητα είναι προϊόν της διαδικασίας που παράγει αποκλεισμό και όχι λύση.
“Μας είπαν κάποτε ότι το αεροπλάνο “κατήργησε τα σύνορα”. Στην πραγματικότητα, από τότε που το αεροπλάνο μετατράπηκε σε σοβαρό όπλο, τα σύνορα έγιναν ξεκάθαρα αδιάβατα”
–George Orwell, “You and the Atomic Bomb”
Το έργο της μετατροπής των μαζών σε υπολογιστές ανακεφαλαιώνει και επεκτείνει την ενοποίηση της ανθρωπότητας υπό τον καπιταλισμό. Ποτέ κανένα σχέδιο ενσωμάτωσης δεν έχει επεκταθεί τόσο πολύ και δεν έχει διεισδύσει τόσο βαθιά όσο ο καπιταλισμός. Και σύντομα το ψηφιακό θα καλύψει τα πάντα. “Οι φτωχοί ακόμα δεν έχουν πάρει τα προϊόντα μας!” – η αγωνιώδης κραυγή του Henry Ford. Η Amazon.com πουλάει tablets ακόμα και κάτω από το κόστος, αλλά την πώληση αυτή τη θεωρεί επένδυση. Οι μεμονωμένοι εργαζόμενοι χάνουν την αξία τους χωρίς ψηφιακή πρόσβαση. Αλλά, όσο είναι διαθέσιμοι με ένα κλικ, όσο είναι υποχρεωμένοι να ανταγωνίζονται σε πραγματικό χρόνο σε ολόκληρη την υφήλιο, δεν πρόκειται να καταφέρουν να αναβαθμίσουν τη συνολική αξία της εργατικής τάξης στην αγορά. Η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση το έχει ήδη δείξει. Περισσότερη κινητικότητα για μεμονωμένα άτομα δεν σημαίνει και περισσότερη ισοτιμία συνολικά.
Ενσωμάτωση δε σημαίνει απαραίτητα και εξίσωση: το λουρί, το χαλινάρι και το μαστίγιο είναι κι αυτοί συνδετικοί κρίκοι. Ακόμη και εκεί που συνδέει, το ψηφιακό διαιρεί.
Όπως και ο καπιταλισμός, το ψηφιακό διαιρεί έχοντες και μη-έχοντες. Αλλά δεν είναι ο υπολογιστής αυτό που λείπει από τους μη-έχοντες. Στους μη-έχοντες λείπει η ισχύς, η οποία δε διανέμεται ισότιμα με την ψηφιοποίηση. Αντί για την δυαδικότητα των καπιταλιστών και των προλετάριων, δημιουργείται μια καθολική αγορά στην οποία κάθε άτομο θα αξιολογείται και θα ταξινομείται αδιάκοπα. Η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να επιβάλλει διαφορές ισχύος πληρέστερα και αποτελεσματικότερα από οποιοδήποτε σύστημα καστών στην ιστορία.
Ήδη, η ικανότητά σας να συμμετέχετε σε κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις πάσης φύσεως καθορίζεται από την ποιότητα του επεξεργαστή σας. Στο χαμηλότερο άκρο του οικονομικού φάσματος, ο άνεργος με το smartphone πετυχαίνει τη φθηνότερη διαδρομή στο Craigslist (όπως το ωτοστόπ αποτελούσε μέθοδο με ίσες ευκαιρίες). Στο ανώτερο άκρο, αυτός που πουλάει και αγοράζει πιο συχνά κερδίζει άμεσα, εκμεταλλευόμενος την επεξεργαστική ισχύ των υπολογιστών του (κάνοντας την παλιομοδίτικη χρηματιστηριακή αγορά να μοιάζει δίκαιη μπροστά του), όπως στην περίπτωση αυτών που κάνουν εξόρυξη Bitcoin.
Δε θα μπορούσε κανείς να διανοηθεί ότι η ψηφιακή ισότητα θα μπορούσε να οικοδομηθεί σε ένα έδαφος με τόση ανισότητα. Η ψαλίδα μεταξύ πλουσίων και φτωχών στις χώρες που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της ψηφιοποίησης δεν έχει κλείσει. Όσο επεκτείνεται η ψηφιακή πρόσβαση, τόσο περισσότερο θα συναντάμε κοινωνική και οικονομική πόλωση. Ο καπιταλισμός παράγει και κυκλοφορεί νέες καινοτομίες γρηγορότερα από οποιοδήποτε άλλο σύστημα στο παρελθόν , αλλά παράλληλα παράγει διαρκώς αυξανόμενες ανισότητες: όπως οι ιππείς κάποτε κυριάρχησαν επί των πεζών, τα βομβαρδιστικά κυριαρχούν πλέον επί των [simple_tooltip content=’‘]αυτοκινητιστών[/simple_tooltip]. Και το πρόβλημα δεν είναι μόνο ότι ο καπιταλισμός αποτελεί αθέμιτο ανταγωνισμό, αλλά ότι επιβάλλει αυτόν τον ανταγωνισμό σε κάθε πτυχή της ζωής. Η ψηφιοποίηση καθιστά δυνατή την ενσωμάτωση ακόμα και των πιο στενών σχέσεών μας στη λογική της.
Το ψηφιακό χάσμα δεν αφορά μόνο τη σχέση μεταξύ ατόμων και πληθυσμών· αφορά κάθε έναν από εμάς. Σε μια εποχή επισφάλειας, όταν όλοι καταλαμβάνουν ταυτόχρονα πολλές μεταβαλλόμενες κοινωνικές και οικονομικές θέσεις, οι ψηφιακές τεχνολογίες μας ενδυναμώνουν επιλεκτικά σύμφωνα με τους τρόπους με τους οποίους είμαστε προνομιούχοι, ενώ αποκρύπτουν τους τρόπους με τους οποίους είμαστε περιθωριοποιημένοι. Ο τελειόφοιτος φοιτητής που χρωστάει πενήντα χιλιάδες δολάρια επικοινωνεί με άλλους οφειλέτες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά είναι πιο πιθανό να μοιραστεί μαζί τους το βιογραφικό του ή να βαθμολογήσει εστιατόρια παρά να οργανώσει μια διαμαρτυρία ενάντια στο χρέος.
Μόνο όταν αντιληφθούμε πως οι πρωταγωνιστές στην κοινωνία μας είναι τα δίκτυα και όχι τα μεμονωμένα άτομα, θα καταλάβουμε τη βαρύτητα του ζητήματος: η ψηφιακή συλλογικότητα βασίζεται στην επιτυχία της αγοράς, ενώ όλοι βιώνουμε την αποτυχία μες στην απομόνωση. Στα κοινωνικά δίκτυα του μέλλοντος – τα οποία οι διαφημιστές, οι πιστωτικοί οργανισμοί, οι εργοδότες, οι ιδιοκτήτες και η αστυνομία θα παρακολουθούν μέσα από ένα ενιαίο δίκτυο ελέγχου – θα μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε στο βαθμό που θα επιβεβαιώνουμε την αγορά και την αξία μας σε αυτήν.
Οι Αναβαθμίσεις του Συστήματος
Ο ανταγωνισμός και η επέκταση της αγοράς σταθεροποιούσαν πάντα τον καπιταλισμό προσφέροντας νέα κοινωνική κινητικότητα, δίνοντας στους φτωχούς κίνητρο να μπουν στο παιχνίδι τη στιγμή ακριβώς που δεν είχαν πλέον κανένα λόγο να παίξουν. Αλλά τώρα που ολόκληρος ο κόσμος είναι ενσωματωμένος σε μια ενιαία αγορά και το κεφάλαιο συγκεντρώνεται στα χέρια μιας όλο και μικρότερης ελίτ, τι θα μπορούσε να εμποδίσει ένα νέο κύμα εξέγερσης;
Ο Henry Ford, που αναφέραμε προηγουμένως, ήταν ένας από τους πρώτους που έδωσαν μια απάντηση στην τελευταία μεγάλη κρίση που απείλησε τον καπιταλισμό. Αυξάνοντας τους μισθούς όπως επίσης και τη μαζική παραγωγή και τις πιστώσεις, επέκτεινε την αγορά των προϊόντων του – αποδυναμώνοντας τις επαναστατικές απαιτήσεις του εργατικού κινήματος μετατρέποντάς τους παραγωγούς σε καταναλωτές. Αυτό ενθάρρυνε ακόμη και τους πιο επισφαλείς εργαζόμενους να προσβλέπουν στην ένταξη παρά στην επανάσταση.
Οι αγώνες της επόμενης γενιάς ξεπήδησαν μέσα από ένα νέο έδαφος, καθώς οι καταναλωτές επανέφεραν την απαίτηση των παραγωγών για αυτοδιάθεση μέσα στην αγορά: πρώτα ως απαίτηση για ατομικότητα και στη συνέχεια, όταν αυτό ήταν πλέον δεδομένο, για αυτονομία. Αυτό κορυφώθηκε με την κλασική επιταγή της “φτιάξτο μόνος σου” αντι-κουλτούρας – “Να γίνουμε τα μέσα” – ακριβώς όπως η παγκόσμια τηλεπικοινωνιακή υποδομή μικρογραφήθηκε ώστε να κάνει τους μεμονωμένους εργαζομένους τόσο ευέλικτους όσο οι εθνικές οικονομίες.
Έχουμε γίνει πλέον τα μέσα ενημέρωσης, το αίτημά μας για αυτονομία έχει ικανοποιηθεί – αλλά αυτό δε σημαίνει ότι πλέον είμαστε ελεύθεροι. Ακριβώς όπως οι αγώνες των παραγωγών εξουδετερώθηκαν με τη μετατροπή τους σε καταναλωτές, η εξουδετέρωση των αιτημάτων των καταναλωτών πραγματοποιήθηκε με τη μετατροπή τους σε παραγωγούς: ενώ τα παλιά μέσα ενημέρωσης ήταν από τα πάνω προς τα κάτω και με μια μόνο κατεύθυνση, τα νέα μέσα αποκομίζουν την αξία τους από το περιεχόμενο που δημιουργεί ο χρήστης. Εν τω μεταξύ, η παγκοσμιοποίηση και η αυτοματοποίηση υπονόμευσαν τον συμβιβασμό του Ford ανάμεσα στους καπιταλιστές και σε ένα προνομιούχο υποσύνολο της εργατικής τάξης, δημιουργώντας έναν πλεονάζοντα και επισφαλή πληθυσμό.
Σε αυτό το ευμετάβλητο πλαίσιο, νέες εταιρείες όπως η Google επικαιροποιούν το συμβιβασμό του Ford μέσω της εργασίας χωρίς πληρωμή και της δωρεάν διανομής. Ο Ford προσέφερε στους εργαζόμενους μεγαλύτερη συμμετοχή στον καπιταλισμό μέσω της μαζικής κατανάλωσης. Η Google δίνει τα πάντα δωρεάν, μετατρέποντας τα πάντα σε μια απλήρωτη εργασία. Προσφέροντας πίστωση, ο Ford επέτρεψε στους εργαζόμενους να γίνουν καταναλωτές πουλώντας το μέλλον τους καθώς και την παρούσα εργασία τους. Η Google έχει εξαλείψει τη διάκριση μεταξύ παραγωγής, κατανάλωσης και επιτήρησης, επιτρέποντας την αξιοποίηση ακόμα και αυτών που ίσως ποτέ να μην είχαν κάτι να δαπανήσουν.
Η ίδια η πρόκληση προσοχής λειτουργεί συμπληρωματικά ως προς το οικονομικό κεφάλαιο, ορίζοντας την ως καθοριστικό νόμισμα στην κοινωνία μας. Πρόκειται για ένα νέο βραβείο παρηγοριάς για το οποίο μπορεί να συναγωνιστεί ο επισφαλής – αυτοί που δε θα γίνουν ποτέ εκατομμυριούχοι, μπορούν να ονειρευτούν ένα εκατομμύριο προβολές στο YouTube – και ένα νέο κίνητρο, για να οδηγήσει την αέναη καινοτομία, που τόσο έχει ανάγκη ο καπιταλισμός. Όπως και στην χρηματοπιστωτική αγορά, τόσο οι εταιρείες όσο και οι ιδιώτες, μπορούν να δοκιμάσουν την τύχη τους, αλλά εκείνοι που ελέγχουν τις δομές, μέσω των οποίων καταγράφεται η προσοχή, ασκούν τη μεγαλύτερη δύναμη. Η υπεροχή της Google δεν προέρχεται από έσοδα από διαφημίσεις ή πωλήσεις προϊόντων αλλά από τους τρόπους με τους οποίους διαμορφώνει τις ροές πληροφοριών.
Κοιτάζοντας μπροστά, μπορούμε να φανταστούμε μια ψηφιακή φεουδαρχία στην οποία τόσο το οικονομικό κεφάλαιο όσο και η πρόκληση προσοχής έχουν ενοποιηθεί στα χέρια μιας ελίτ και μια καλοπροαίρετη δικτατορία ηλεκτρονικών υπολογιστών (ανθρώπινων και άλλων) διατηρεί το Διαδίκτυο ως πάρκο για τον πλεονάζοντα πληθυσμό. Τα μεμονωμένα προγράμματα και οι προγραμματιστές θα είναι αντικαταστήσιμοι – όσο μεγαλύτερη κινητικότητα προσφέρει μια ιεραρχική δομή στο εσωτερικό της, τόσο πιο ισχυρή και ανθεκτική είναι – αλλά η ίδια η δομή θα είναι αδιαπραγμάτευτη. Μπορούμε ακόμα να φανταστούμε τον υπόλοιπο πληθυσμό να συμμετέχει σε μια φαινομενικά οριζόντια και εθελοντική βάση, με σκοπό τη βελτίωση του προγράμματος – με καθορισμένες παραμέτρους βέβαια, όπως συμβαίνει σε όλους τους αλγορίθμους.
Η ψηφιακή φεουδαρχία μπορεί να έρθει κάτω από τη σημαία της άμεσης δημοκρατίας, διακηρύσσοντας ότι ο καθένας έχει το δικαίωμα να δρα ως πολίτης και να συμμετέχει, συστηνόμενη λοιπόν ως λύση στις υπερβολές του καπιταλισμού. Όσοι ονειρεύονται ένα εγγυημένο βασικό εισόδημα ή επιθυμούν να αποζημιωθούν για την ηλεκτρονική συγκομιδή των “προσωπικών τους δεδομένων”, πρέπει να κατανοήσουν ότι αυτά τα αιτήματα θα υλοποιηθούν μόνο από ένα παντοδύναμο κράτος επιτήρησης και ότι οι απαιτήσεις αυτές νομιμοποιούν την κρατική εξουσία και την επιτήρηση, ακόμη και αν δεν επιτευχθούν ποτέ. Οι στατιστικολόγοι θα χρησιμοποιήσουν τη ρητορική του ψηφιακού πολίτη για να δικαιολογήσουν τη χαρτογράφηση του καθενός στον νέο χάρτη ελέγχου, συνδέοντας τον καθένα μας με μια ενιαία ηλεκτρονική ταυτότητα, προκειμένου να εκπληρώσουν το όραμά τους για μια κοινωνία σε πλήρη ρύθμιση και επιβολή. Οι “έξυπνες πόλεις” θα επιβάλουν την αλγοριθμική τάξη στον εκτός-σύνδεσης κόσμο, αντικαθιστώντας τη μη-βιώσιμη επιταγή του του σύγχρονου καπιταλισμού για ανάπτυξη, με νέες επιταγές: την επιτήρηση, την ευελιξία και τη [simple_tooltip content=’Οι έξυπνες πόλεις δεν θα βασίζονται σε πιο οικολογικά κτήρια, αλλά στην εποπτεία και τον έλεγχο των προσωπικών μας περιουσιακών στοιχείων: η Walmart χρησιμοποιεί ήδη τσιπάκια RFID, τα ίδια τσιπάκια που χρησιμοποιούνται στα αμερικανικά διαβατήρια, παρακολουθώντας την ροή των προϊόντων της σε ολόκληρο τον κόσμο.’]διαχείριση[/simple_tooltip].
Σε αυτήν τη δυστοπική προβολή, το ψηφιακό σχέδιο της μετατροπής του κόσμου απλά σε μια απεικόνιση, συγκλίνει με το πρόγραμμα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, στο οποίο μόνο οι εκπρόσωποι που ενεργούν μέσω των προκαθορισμένων καναλιών μπορούν να ασκήσουν δύναμη. Και τα δύο σχέδια εναντιώνονται σε καθετί μη υπολογίσιμο και μη ψηφιοποιήσιμο, βάζοντας την ανθρωπότητα στο κρεβάτι του Προκρούστη. Με το προσωπείο της ηλεκτρονικής δημοκρατίας, προσφέρουν δυνατότητα ψήφου σε μια σειρά από ανούσια ζητήματα, ενώ ταυτόχρονα καθιστούν την ίδια την υποδομή ως κάτι που δε χωρά αμφισβήτηση – όσο πιο συμμετοχικό είναι το σύστημα, τόσο πιο “νόμιμο”. Ωστόσο, κάθε έννοια άσκησης των πολιτικών δικαιωμάτων συνεπάγεται και ένα αποκλεισμένο κομμάτι ανθρώπων. Κάθε έννοια πολιτικής νομιμότητας συνεπάγεται την ύπαρξη και μιας ζώνης εκτός νομιμότητας.
Πραγματική ελευθερία σημαίνει να είμαστε σε θέση να καθορίσουμε τη ζωή και τις σχέσεις μας από τη βάση τους. Πρέπει να είμαστε σε θέση να καθορίσουμε τα δικά μας εννοιολογικά πλαίσια, να διατυπώσουμε τα ερωτήματα καθώς και τις απαντήσεις. Αυτό δεν είναι το ίδιο με την επίτευξη καλύτερης εκπροσώπησης ή μεγαλύτερης συμμετοχής στο υπάρχον καθεστώς. Η προάσπιση της ψηφιακής συμμετοχής και της “δημοκρατικής” κρατικής διακυβέρνησης, εξοπλίζουν όσους κατέχουν την εξουσία με την νομιμοποίηση των δομών μέσω των οποίων την ασκούν.
Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι τα εργαλεία που κατασκευάστηκαν για να μας εξουσιάσουν θα μπορούσαν τελικά να μας φανούν χρήσιμα· αρκεί απλά να εκθρονίζαμε τους αφέντες μας. Είναι το ίδιο λάθος που έχει κάνει κάθε προηγούμενη επανάσταση σχετικά με την αστυνομία, τα δικαστήρια και τις φυλακές. Τα εργαλεία της απελευθέρωσης πρέπει να σφυρηλατούνται στον αγώνα για την επίτευξή της.
Τα Κοινωνικά Δίκτυα
Σκεφτόμαστε ένα μέλλον στο οποίο τα ψηφιακά συστήματα θα ανταποκρίνονται σε κάθε μας ανάγκη, αρκεί να ζητάμε μόνο την παράδοση της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων. Ακολουθώντας την τροχιά του ψηφιακού φαντασιακού μας, σύντομα θα ψηφίζουμε διαρκώς, θα εργαζόμαστε διαρκώς, θα ψωνίζουμε διαρκώς, θα βρισκόμαστε στη φυλακή διαρκώς. Ακόμη και οι φαντασιώσεις που διαχωρίζουν την ψυχή από το σώμα, για να ταξιδέψει η πρώτη μέσα στον υπολογιστή, αφήνουν το υποκείμενο του φιλελευθερισμού άθικτο: κάθε μετα-ανθρωπισμός που μας προσφέρθηκε ήταν ένας νεοφιλελευθερισμός, όλοι τους.
Οι προοδευτικοί φιλελεύθεροι που αγωνίζονται για την προστασία της ιδιωτικότητας στο διαδίκτυο και για την διαδικτυακή ουδετερότητα, αντιλαμβάνονται τα υποκείμενα που υπερασπίζονται ως μεμονωμένα άτομα. Όσο όμως λειτουργούμε σύμφωνα με το πρότυπο των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», κάθε εγχείρημα οργάνωσης ενάντια στα συστήματα ψηφιακού ελέγχου, απλά θα αναπαράγει τη λογική τους. Το σύστημα των συνταγμάτων και των καταστατικών αρχών, που φτάνουν πια στο τέλος του, δεν προστάτευσε απλά το υποκείμενο του φιλελευθερισμού, το άτομο – το εφηύρε. Κάθε ένα από τα δικαιώματα που διεκδικεί το φιλελεύθερο υποκείμενο συνεπάγεται ένα πλέγμα θεσμικής βίας που εξασφαλίζει τη λειτουργία της εξατομίκευσης – τον διαχωρισμό της ατομικής ιδιοκτησίας, την ιδιωτικότητα των εκλογικών παραβάν και τα κελιά των φυλακών.
Αν μη τι άλλο, η επιδεικτική δικτύωση της καθημερινής ζωής υπογραμμίζει την ευθραυστότητα της φιλελεύθερης ατομικότητας. Πού αρχίζει και πού τελειώνει το “εγώ”, όταν οι γνώσεις μου προέρχονται από μηχανές αναζήτησης και οι σκέψεις μου ενεργοποιούνται και κατευθύνονται από ενημερώσεις στο διαδίκτυο; Για να το αντιμετωπίσουμε, μας παροτρύνουν να στηρίξουμε τον εύθραυστό μας ατομικισμό κατασκευάζοντας και διαδίδοντας μια αυτοβιογραφική προπαγάνδα. Το online προφίλ αποτελεί μια αντιδραστική έκφραση την οποία επιχειρεί να διατηρήσει η φιλελεύθερη υποκειμενικότητα, σε μια από τις τελευταίες αναλαμπές της, πουλώντας το. Ας το πούμε “οικονομία ταυτότητας”.
Αλλά το αντικείμενο της εκμετάλλευσης αποτελεί ένα δίκτυο, και αυτό είναι και το επαναστατικό υποκείμενο. Εδώ και πολύ καιρό, κανείς δε μοιάζει με το φιλελεύθερο άτομο. Η γαλέρα των σκλάβων αλλά και η εξέγερσή τους είναι και τα δύο δίκτυα που αποτελούνται από διαφορετικές εκφάνσεις πολλών ανθρώπων. Η διαφορά τους δεν συνίσταται στους διαφορετικούς τύπους ανθρώπων, αλλά στις διαφορετικές αρχές δικτύωσης. Κάθε σώμα έχει πολλές καρδιές. Η προοπτική που δίνει η ψηφιακή αναπαράσταση στη δραστηριότητά μας, μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε ότι αναζητούμε μια σύγκρουση μεταξύ ανταγωνιστικών αρχών οργάνωσης, όχι μεταξύ συγκεκριμένων δικτύων ή ατόμων.
Τα δίκτυα που παράγονται και συγκαλύπτονται από τον φιλελευθερισμό είναι, αναπόφευκτα, ιεραρχικά. Ο φιλελευθερισμός επιδιώκει να σταθεροποιήσει την πυραμίδα της ανισότητας διευρύνοντας για πάντα τη βάση του. Επιθυμία μας είναι να εξισορροπήσουμε τις πυραμίδες, να καταργήσουμε την ύβρη της κυριαρχίας και της υποταγής. Δεν απαιτούμε οι πλούσιοι να δίνουν στους φτωχούς· θέλουμε να ρίξουμε τις περιφράξεις. Δεν μπορούμε να πούμε ότι το ψηφιακό είναι ιεραρχικό στην ουσία του, γιατί δεν γνωρίζουμε τίποτα περί “ουσίας”. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι το ψηφιακό είναι ριζικά ιεραρχικό, επειδή είναι χτισμένο πάνω στα ίδια θεμέλια με τον φιλελευθερισμό. Εάν είναι δυνατή μια διαφορετική ψηφιακή τεχνολογία, θα αναδυθεί μόνο σε μια διαφορετική βάση.
Δεν χρειαζόμαστε καλύτερες προσεγγίσεις της υπάρχουσας τεχνολογίας. Χρειαζόμαστε καλύτερες βάσεις για τις σχέσεις μας. Οι νέες τεχνολογίες είναι άχρηστες εκτός αν μας βοηθούν να χτίζουμε και να υπερασπιζόμαστε νέες σχέσεις.
Τα κοινωνικά δίκτυα προϋπάρχουν του διαδικτύου. Διαφορετικές κοινωνικές πρακτικές μας δικτυώνουν με βάση διαφορετικές λογικές. Αντιλαμβανόμενοι τις σχέσεις μας με όρους κίνησης και όχι στατικής ταυτότητας – με όρους τροχιάς και όχι τοποθεσίας, με όρους δυνάμεων και όχι αντικειμένων – μπορούμε να βάλουμε στην άκρη το θέμα των ατομικών δικαιωμάτων και να δημιουργήσουμε νέες συλλογικότητες εκτός της λογικής που παρήγαγε το ψηφιακό και οι διαχωρισμοί του.
Το Ισοδύναμο της Δύναμης
Για κάθε δράση, υπάρχει μια ίση και αντίθετη αντίδραση. Η ενσωμάτωση δημιουργεί νέες εξαιρέσεις. Οι εξατομικευμένοι (εκφραστές της εξατομίκευσης) αναζητούν ο ένας τον άλλον. Κάθε νέα μορφή ελέγχου δημιουργεί έναν νέο χώρο εξέγερσης. Οι δομές αστυνόμευσης και ασφάλειας έχουν αυξηθεί εκθετικά τις τελευταίες δύο δεκαετίες, αλλά αυτό δεν έχει ως αποτέλεσμα έναν πιο “ήρεμο” κόσμο – αντίθετα, όσο μεγαλύτερη η καταπίεση, τόσο μεγαλύτερη η αστάθεια και η ανησυχία. Το σχέδιο του ελέγχου των πληθυσμών με την ψηφιοποίηση των αλληλεπιδράσεων αλλά και του περιβάλλοντός τους αποτελεί από μόνο του μια στρατηγική για την αποσόβηση των αναταραχών που αναγκαστικά θα ακολουθήσουν την οικονομική πόλωση, την κοινωνική υποβάθμιση και την οικολογική καταστροφή που προκάλεσε ο καπιταλισμός.
Το κύμα των εξεγέρσεων που σάρωσε τον κόσμο από το 2010 και μετά – από την Τυνησία και την Αίγυπτο, την Ισπανία και την Ελλάδα ως το παγκόσμιο κίνημα Occupy, και πιο πρόσφατα την Τουρκία και τη Βραζιλία – έχει κατανοηθεί σε μεγάλο βαθμό ως προϊόν των νέων ψηφιακών δικτύων. Ωστόσο, είναι επίσης μια αντίδραση κατά της ψηφιοποίησης και των ανισοτήτων που προκαλούνται από αυτήν. Τα νέα σχετικά με τις καταλλήψεις του Occupy διαδίδονταν μέσω του διαδικτύου, αλλά εκεί βρέθηκαν όσοι δεν ήταν ικανοποιημένοι με το “απλώς εικονικό” – ή όσοι όντας φτωχοί ή άστεγοι, δεν είχαν καν πρόσβαση σε αυτό. Πριν από το 2011, ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι το διαδίκτυο θα δημιουργούσε ένα παγκόσμιο κίνημα βασισμένο στη συνεχή παρουσία σε έναν κοινόχρηστο φυσικό χώρο;
Όλα αυτά αποτελούν απλά μια πρώτη γεύση από τον αντίκτυπο που θα προκύψει, καθώς όλο και περισσότερες πτυχές της ζωής μας περνούν στον ψηφιακό κόσμο. Δεν μπορούμε να προεξοφλήσουμε τα αποτελέσματα, αλλά μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι θα υπάρξουν νέες ευκαιρίες ώστε οι άνθρωποι να συγκεντρωθούν στον φυσικό κόσμο, ενάντια στη λογική του καπιταλισμού και του κρατικού ελέγχου. Καθώς γινόμαστε μάρτυρες της ανάδυσης της ψηφιακής ιθαγένειας και της αγοράς ταυτότητας, ας αρχίσουμε να αναρωτιόμαστε ποιες τεχνολογίες θα χρειαστούν οι ψηφιακά αποκλεισμένοι μη-πολίτες. Τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του αγώνα για το πάρκο Gezi στην Κωνσταντινούπολη το καλοκαίρι του 2013 θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα ταπεινό σημείο εκκίνησης. Πώς μπορούμε όμως να τα προεκτείνουμε, από εργαλεία χαρτογράφησης μιας διαδήλωσης, σε εργαλεία που θα είναι απαραίτητα για την εξέγερση και την επιβίωση, ειδικά όταν αυτά τα δύο γίνονται ένα και το αυτό; Εξετάζοντας την περίπτωση της Αιγύπτου, αναγνωρίζουμε την ανάγκη για εργαλεία που θα μπορούσαν να συντονίσουν την ανταλλαγή τροφίμων – ή να ακινητοποιήσουν τον στρατό.
Η κατανόηση της επέκτασης του ψηφιακού ως μια περίφραξη στις δυνατότητές μας δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε την ψηφιακή τεχνολογία. Αντίθετα, σημαίνει αλλαγή της λογικής με την οποία την προσεγγίζουμε. Κάθε θετικό όραμα για ένα ψηφιακό μέλλον θα σφετεριστεί, για τη διαιώνιση και τη στήριξη της άρχουσας τάξης· ο λόγος της εμπλοκής μας με το ψηφιακό είναι η αποσταθεροποίηση των ανισοτήτων που επιβάλλει. Αντί να δημιουργήσουμε ψηφιακά προγράμματα που να προοιωνίζουν τον κόσμο που θέλουμε, μπορούμε να ακολουθήσουμε ψηφιακές πρακτικές που αποσταθεροποιούν το σύστημα έλεγχου. Αντί να προσπαθούμε να υπερασπιστούμε τα δικαιώματα μιας νέας ψηφιακής τάξης – ή να ενσωματώσουμε τους πάντες σε μια τέτοια τάξη μέσω της καθολικής ιθαγένειας – μπορούμε να ακολουθήσουμε το παράδειγμα των περιθωριοποιημένων, ξεκινώντας με σύγχρονες εξεγέρσεις που αναδιανέμουν ριζικά την εξουσία.
Αν τους ερμηνεύσουμε ως μία τάξη, οι προγραμματιστές κατέχουν την ίδια θέση σήμερα με την αστική τάξη το 1848, η οποία εκμεταλλεύτηκε μια κοινωνική και οικονομική δύναμη δυσανάλογη της πολιτικής της επιρροής. Στις επαναστάσεις του 1848, η αστική τάξη καταδίκασε την ανθρωπότητα σε ακόμα δυο αιώνες δυστυχίας, συντασσόμενη στο τέλος τέλος με τον νόμο και την τάξη εναντίον των φτωχών εργαζομένων. Οι προγραμματιστές, μαγεμένοι από την επανάσταση του διαδικτύου, θα μπορούσαν να τα κάνουν ακόμα χειρότερα σήμερα: θα μπορούσαν να γίνουν ψηφιακοί μπολσεβίκοι, η προσπάθεια των οποίων για την δημιουργία μιας δημοκρατικής ουτοπίας να οδηγήσει στον απόλυτο ολοκληρωτισμό.
Από την άλλη, εάν μια κρίσιμη μάζα προγραμματιστών συμμαχήσει με τους πραγματικούς αγώνες των αποκλεισμένων, το μέλλον θα είναι για άλλη μια φορά ανοιχτό. Αλλά αυτό θα σημαίνει την κατάργηση του ψηφιακού όπως το ξέρουμε – και μαζί του την κατάργηση των προγραμματιστών ως τάξη. Την εγκατάλειψη της ψηφιακής ουτοπίας.
