Στεκώμενος έξω από την “Τοπογραφία του Τρόμου” (το πρώην Αρχηγείο της μυστικής αστυνομίας “Γκεστάπο”) στο Βερολίνο, κοιτώντας το γκρίζο και ουδέτερο αισθητικά εξωτερικό περίβλημα, σου είναι δύσκολο να κατανοήσεις το μέγεθος των Ναζιστικών φρικαλεοτήτων που διαπράχθηκε σε αυτόν τον τόπο. Τα σύγχρονα τουριστικά λεωφορεία μεταφέρουν τους τουρίστες από και προς το μουσείο ώστε να επισκεφθούν απομεινάρια του τείχους του Βερολίνου από τον Ψυχρό Πόλεμο, πλέον καλυμμένα με γκραφίτι, το κοντινό “Chekcpoint Charlie” καθώς και το ιστορικό αλλά εκμοντερνισμένο κτίριο της βουλής των Γερμανών (Bundestag). Ωστόσο, σε αυτά τα εδάφη, λειτουργούσαν θεσμοί καίριοι για το σύστημα διώξεων και εκφοβισμών των Ναζί.
Από το 1993 μέχρι το 1945, πριν ακόμα καταστραφούν και απογυμνωθούν, τα κτίρια εδώ στέγαζαν την μυστική αστυνομία (Γκεστάπο), την ηγεσία των Ες-Ες (τάγμα προστασίας του ναζιστικού κόμματος) και το κεντρικό γραφείο ασφάλειας του Ράιχ. Αυτοί οι θεσμοί χρησιμοποιούσαν ψυχρές και βάναυσες μεθόδους για να επιτύχουν εξίσου βάναυσους σκοπούς. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η κομμουνιστική μυστική αστυνομία της Ανατολικής Γερμανίας παρακολουθούσε την αλληλογραφία και τις τηλεφωνικές κλήσεις των πολιτών της, καθώς και ξένους πολίτες που βρίσκονταν στα εδάφη της. Αριθμώντας 500.000 επαγγελματίες αλλά και κοινούς πληροφοριοδότες -με μερικές εκτιμήσεις να τους θέλουν έως και 2 εκατομμύρια (δεδομένου ότι συμπεριλαμβάνονται και οι περιστασιακοί πληροφοριοδότες) – για να επιβλέπουν ένα πληθυσμό 17 εκατομμυρίων, η Στάζι έχει χαρακτηριστεί ως ο πιο επιθετικός οργανισμός παρακολούθησης στην παγκόσμια ιστορία.
Τα απολυταρχικά καθεστώτα στην Γερμανία έκαναν εκτεταμένη χρήση της μαζικής παρακολούθησης προκειμένου να κυριαρχήσουν στην ελευθερία των πολιτών τους και να διαπράξουν φρικιαστικά εγκλήματα. Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, ότι η σημερινή Γερμανία είναι κορυφαία χώρα όσον αφορά νόμους προστασίας της ιδιωτικότητας των δεδομένων. Ότι το Βερολίνο εξελίχθηκε σε παγκόσμια πρωτεύουσα των χάκερ και των υποστηρικτών της ιδιωτικότητας των δεδομένων καθώς και ότι μια από τις πρώτες υπολογιστικές πλατφόρμες peer-to-peer που εγγυείται προστασία ενάντια σε ανεπιθύμητη παρακολούθηση, η Enigma, πήρε το όνομά της απο το εργαλείο το οποίο χρησιμοποιούσαν τα ναζιστικά στρατεύματα για να μεταδίδουν κρυπτογραφημένα μηνύματα. Παρόλα αυτά, κατά έναν ειρωνικό τρόπο, η δύναμη των τωρινών συστημάτων μαζικής παρακολούθησης, όπως αυτά που διαχειρίζεται η NSA τα οποία αποκαλύφθηκαν από τον Edward Snowden, ξεπερνά κατά πολύ όσα μπορούσαν να σκεφτούν τα προηγούμενα απολυταρχικά καθεστώτα. Η παρακολούθηση έχει εξαπλωθεί σαν πανδημία.
Παρακολουθώντας απλούς πολίτες
Μαζική παρακολούθηση, εξηγεί ο οργανισμός Privacy International (Παγκόσμια Ιδιωτικότητα), είναι η υποβολή ενός ολόκληρου πληθυσμού ή ενός σημαντικού μέρους ενός συνόλου σε αδιάκριτη παρακολούθηση. “Κάθε σύστημα που παράγει και συλλέγει δεδομένα πολιτών χωρίς την πρόθεση να στοχεύσει την συλλογή δεδομένων σε ορισμένους μόνο στόχους (μεμονωμένους πολίτες) αποτελεί ένα είδος μαζικής παρακολούθησης.”
Η NSA, περισσότερο από όλους, έχει εφαρμόσει διαβόητες τεχνικές μαζικής παρακολούθησης και κυβερνοπολέμου. Χάριν του Snowden γνωρίζουμε πλέον σχετικά με την μυστική συμμαχία “Five Eyes” (Πέντε Μάτια), μια πολύπλευρη συμφωνία παρακολούθησης μεταξύ των Η.Π.Α, του Καναδά, της Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας η οποία δίνει τη δυνατότητα σε κάθε κράτος που συμμετέχει να παρακολουθεί τους πολίτες του μεταβιβάζοντας αυτή την ενέργεια σε κάποιο από τα άλλα συνεργαζόμενα κράτη. Πρόσφατα, τον Αύγουστο του 2016, μια ομάδα γνωστή ως “Shadow Brokers” διέρρευσε πληροφορίες σχετικές με αμφιλεγόμενα κυβερνο-όπλα της NSA τα οποία ένα πρώην μέλος της NSA χαρακτήρισε ως “κλειδιά για το βασίλειο”. Με την χρήση κακόβουλου λογισμικού και εκμεταλλευόμενοι το κένο ασφαλείας σε πολλά συστήματα, η NSA χρησιμοποιούσε αυτά τα εργαλεία χρόνια ώστε να “χακάρει” μεμονωμένους πολίτες, εταιρείες και κυβερνήσεις. Η υπηρεσία, εκμεταλλευόταν τρωτά σημεία των συστημάτων ασφαλείας μεγάλων εταιρειών όπως η Cisco, χωρίς ποτέ να ενημερώνει την εν λόγω εταιρεία για τα κενά ασφαλείας.
Η ευρεία χρήση διαδεδομένων παραλληλισμών για την κατανόηση της σημερινής μαζικής παρακολούθησης, όπως οι αναφορές στην Ναζιστική Γερμανία, τη Στάζι η τον “Μεγάλο Αδελφό” του Τζώρτζ Όργουελ, διατρέχει τον κίνδυνο να άρει την προσοχή από τα απολυταρχικά καθεστώτα του παρελθόντος. Αντιμετωπίζοντάς τους (παραλληλισμούς) όμως, ως μέτρο σύγκρισης με την σημερινή κατάχρηση εξουσίας, π.χ. με το γεγονός πως η NSA μπορεί να συλλέξει 5 δισεκατομμύρια τηλεφωνικές κλήσεις ανά ημέρα, προσφέρουν μια χρήσιμη οπτική στα γεγονότα. Η εδρεύουσα στη Γερμανία OpenDataCity συνέκρινε τον όγκο των αρχείων που αποθήκευσε η Στάζι με την αποθηκευτική δυνατότητα δεδομένων της NSA. Αποφάνθηκε πως τα αρχεία της Στάζι θα γέμιζαν 48,000 αρχειακές αποθήκες ενώ μονάχα το περιεχόμενο ενός server της NSA θα μπορούσε να γεμίσει 42 τρισεκατομμύρια αρχειακές αποθήκες. Ο οργανισμός, συνοψίζει πως η NSA μπορεί να συλλέξει 1 δισεκατομμύριο φορές περισσότερο όγκο δεδομένων από τη Στάζι.
Παρόλα αυτά, η NSA δεν αποτελεί τον μοναδικό παράδειγμα στην παρακολούθηση πολιτών. Τον Οκτώβριο του 2016 στο Ηνωμένο Βασίλειο, δικαστικές έρευνες έκριναν πως οι μυστικές υπηρεσίες της χώρας (GCHQ, MI5 και MI6) συνέλεξαν παρανόμως τεράστιες ποσότητες δεδομένων από επικοινωνίες, “παρακολουθώντας τα τηλέφωνα και την χρήση internet των πολιτών καθώς και συλλέγοντας λοιπές προσωπικές πληροφορίες χωρίς επαρκή μέτρα ασφαλείας και δίχως επίβλεψη για 17 χρόνια.” Οι υπηρεσίες ασφαλείας όμως δεν χρειάζεται πια να ανησυχούν για την νομιμότητα των πράξεών τους, καθώς τον αμέσως επόμενο μήνα εγκρίθηκε το Νομοσχέδιο για τις Εξεταστικές Εξουσίες – γνωστό και ως “χάρτα παρακολουθήσεων”- το οποίο νομιμοποιούσε τις μαζικές ψηφιακές παρακολουθήσεις στην χώρα.
Ελέγχοντας κρίσιμες δομές
Σήμερα, οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις ελέγχουν σημαντικές δομές του διαδικτύου, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν το domain mapping, τα υποβρύχια καλώδια, το υλικό και το λογισμικό, τον κώδικα και τα υπολογιστικά κέντρα. Αυτό σημαίνει ότι το διαδίκτυο είναι σε μεγάλο βαθμό συγκεντρωτικό, παρακολουθείται, χειραγωγείται και είναι ευάλωτο σε επιθέσεις κλοπής δεδομένων. Πολλοί ανησυχούν, πως λόγω του ανερχόμενου Internet of Things, το οποίο περιλαμβάνει έξυπνα σπίτια, έξυπνες πόλεις καθώς και τεχνολογίες που φοριούνται πάνω μας, σύντομα θα υπάρξει έκρηξη σε προσωπικά δεδομένα ικανά να συλλεχθούν, από το ληγμένο γάλα στο ψυγείο σας μέχρι την αρτηριακή σας πίεση και πολλά άλλα. Αυτή η εικόνα ανοίγει την πόρτα σε μια πληθώρα ηθικών προβλημάτων.
H συγκέντρωση προσωπικών δεδομένων έχει ήδη επιτρέψει την χρήση τους σε ασυνήθιστα κοινωνικά πειράματα. Το Υπουργείο Άμυνας των Η.Π.Α έχει μελετήσει εκτενώς πως μπορεί να επηρεάζει χρήστες στο facebook, στο Twitter, στο Pinterest και στο Kickstarter ώστε να κατανοήσει τους κοινωνικούς δεσμούς και το πώς διαδίδονται τα μηνύματα διαμέσου αυτών των δικτύων. Τα μηνύματα αυτά σχετίζονται με δράσεις όπως το “Occupy Wall Street” και την Αραβική Άνοιξη. Επίσης το facebook, σε μια αμφιλεγόμενη δράση, προσπάθησε να ελέγξει τα συναισθήματα των χρηστών του διαμέσου της χειραγώγησης της ροής ειδήσεών του (News feed).
Ο παγκόσμιος ιστός (World Wide Web) έχει οχυρώσει τέτοια συστήματα εξουσίας δίνοντάς τους τη δυνατότητα να επηρεάσουν τα κοινωνικά δίκτυα και τον γενικό πληθυσμό προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση με ένα υπόγειο και στρατηγικό τρόπο. Αυτή η νέα τάξη πραγμάτων παρουσιάζεται από τον καθηγητή Φιλοσοφίας και Ηθικής της Πληροφορίας, Luciano Floridi (Λουτσιάνο Φλορίντι), ως “γκρίζα δύναμη”. Η “γκρίζα δύναμη” δεν μοιάζει με την καθιερωμένη κοινωνικο-πολιτική ή στρατιωτική δύναμη, εξηγεί ο Floridi. Δεν είναι δηλαδή η δύναμη του να επηρεάσεις άμεσα κάποιον, άλλα η δύναμη του να επηρεάσεις αυτούς οι οποίοι έχουν τη δύναμη να επηρεάσουν τις μάζες.
O Floridi υποστηρίζει πως τον 19ο και τον 20ο αιώνα οι κάτοχοι της γκρίζας δύναμης ήταν οι βιομήχανοι. Σήμερα όμως, οι κάτοχοι της γκρίζας δύναμης είναι αυτοί που ελέγχουν τα κοινωνικά δίκτυα, τις μηχανές αναζήτησης και τις βιομηχανίες που σχετίζονται με τις ψηφιακές τεχνολογίες. Για παράδειγμα το Google Transparency project (εγχείρημα υπέρ της διαφάνειας) έχει αναγνωρίσει 258 περιπτώσεις δραστηριότητας “περιστρεφόμενων πορτών” μεταξύ της Google και της ομοσπονδιακής κυβέρνησης των Η.Π.Α, του Κογκρέσου και των πολιτικών εκστρατειών για τις εθνικές εκλογές κατά την οκταετία θητείας του Προέδρου Ομπάμα. Αυτές οι περιστρεφόμενες πόρτες εμπλέκουν εκλεγμένους στον Λευκό Οίκο, πρώην εργαζομένους στην Υπηρεσία Εθνικής Ασφάλειας ή στο Πεντάγωνο που παραιτήθηκαν από τις διοικητικές θέσεις για να βρεθούν σε υψηλά ιστάμενες θέσεις στην Google, καθώς και στελέχη της Google που μετακινήθηκαν ως αξιωματούχοι στον Λευκό Οίκο και στο Υπουργείο Άμυνας.
Επομένως, η επικίνδυνη δύναμη της μαζικής επιτήρησης δεν ανήκει μόνο στα ολοκληρωτικά καθεστώτα του παρελθόντος. Οι σύγχρονες μορφές επιτήρησης χρησιμοποιούνται από εταιρείες και κυβερνήσεις, που μερικές φορές δουλεύουν διαρκώς για να εκμεταλλευτούν, να χειραγωγούν και να επηρεάζουν τον γενικό πληθυσμό. Ανεξάρτητα από τα κίνητρα πίσω από αυτά τα επεμβατικά συστήματα, είναι σαφές ότι ενέχουν πάντα κίνδυνο, ειδικά αν πέσουν σε λάθος χέρια.
Τα λάθος χέρια
Η απειλή ενός ακροδεξιού λευκού ρατσιστικού κινήματος που κερδίζει έδαφος στις ΗΠΑ είναι εδώ και καιρό μια πιθανότητα. Αλλά λίγοι θα μπορούσαν να φανταστούν ότι ο δισεκατομμυριούχος επιχειρηματίας Ντόναλντ Τραμπ θα μπορούσε να κερδίσει πραγματικά τις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ. Αυτή η δυνατότητα ήταν δύσκολο να γίνει αποδεκτή. Δεν είχε προηγούμενη εμπειρία σε δημόσιο αξίωμα. Όμως, η απογοητευτική πραγματικότητα όλο και βαθαίνει. Ως «επικεφαλής διοικητής» των ΗΠΑ, αυτός ο επικίνδυνος άνθρωπος θα έχει τα χέρια του στους μοχλούς της εξουσίας που προηγουμένως επέβλεπε η διοίκηση του Μπαράκ Ομπάμα. Αυτό περιλαμβάνει τον έλεγχο της μαζικής επιτήρησης και των όπλων μαζικής καταστροφής.
Γράφοντας στους Time την επόμενη μετά τη νίκη του Τραμπ, η ακτιβίστρια ψηφιακών και τρανς δικαιωμάτων Evan Greer παρατήρησε ότι ο Ομπάμα έχει “περιθώριο εβδομάδων για να κάνει κάτι που θα μπορούσε να βοηθήσει την αποτροπή του εκφασισμού των Ηνωμένων Πολιτειών: τον αποχαρακτηρισμό και την διάλυση της ανεξέλεγκτης, μυστικοπαθούς κατάστασης μαζικής επιτήρησης της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, – πριν να την αναλάβει ο Τραμπ”. Στις 10 Νοεμβρίου, ο Edward Snowden έγραψε στο Twitter: “Οι εξουσίες μιας κυβέρνησης κληρονομούνται στην επόμενη. Η μεταρρύθμισή τους είναι πλέον η μεγαλύτερη ευθύνη του προέδρου αυτού, που έχει ήδη καθυστερήσει.” Ο Snowden συνέχισε: “Για να είμαστε σαφείς, “πρόεδρος” σημαίνει αυτός ο πρόεδρος, αυτή τη στιγμή. Όχι ο επόμενος. Υπάρχει ακόμα χρόνος να δράσουμε”. Οι “αντάρτες” εκδότες του WikiLeaks έκαναν στο Twitter μια υπενθύμιση για εκείνους που βρίσκονται στις ΗΠΑ και «άφησαν τον Ομπάμα να νομιμοποιήσει» τις δολοφονίες του οποιουδήποτε, την κατασκοπεία όλων και την εκδίωξη εκδοτών και πηγών. “Όλα αυτά θα ανήκουν στον Trump σε 69 ημέρες”, προειδοποίησαν.
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας, ο Τραμπ εξαπέλυσε μια ομοβροντία λεκτικών επιθέσεων που θα έπρεπε κανονικά να βυθίσουν την υποψηφιότητά του. Αντίθετα θυμίζοντας τις πιο σκοτεινές περιόδους της ιστορίας των ΗΠΑ, όπως το πρόγραμμα COINTELPRO (COunter INTELligence PROgram) του FBI που πραγματοποιούσε συγκαλυμμένες, βίαιες και παράνομες ενέργειες κατά των εγχώριων ομάδων, ο Τραμπ ζήτησε την επιτήρηση των τζαμιών, πρότεινε ότι μπορεί να κατευθύνει το γενικό εισαγγελέα του να ερευνήσει το κίνημα ” Black Lives Matter” και απείλησε δημοσιογράφους και την ελευθερία του Τύπου. Αυτές οι απειλές από το Τραμπ, όσο ανησυχητικές και να είναι, δεν είναι καινούργιες. Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, η αστυνομία της Νέας Υόρκης παρακολουθούσε συστηματικά μουσουλμάνους. Το FBI παρακολούθησε το κίνημα Black Lives Matter στη Βαλτιμόρη μετά τον θάνατο του Freddie Gray τον περασμένο Απρίλιο. Και κατά τη διάρκεια της οκταετούς θητείας του, ο Ομπάμα δίωξε περισσότερους πληροφοριοδότες με τον αρχαϊκό νόμο περί κατασκοπείας του 1917 από ό,τι όλοι οι προηγούμενοι πρόεδροι μαζί.
Ο Τραμπ έχει υποσχεθεί να επαναφέρει μεθόδους ανάκρισης όπως τον εικονικό πνιγμό αλλά και να εφαρμόσει και άλλες “αδιανόητες” τεχνικές βασανιστηρίων. Έχει εκφράσει την επιθυμία του να γεμίσει τις φυλακές του Γκουαντάναμο στην Κούβα με περισσότερους κρατούμενους. Ζήτησε από την Apple να βοηθήσει το FBI να ξεκλειδώσει το iPhone που ανήκει σε έναν σκοπευτή του San Bernardino. Θα επιβλέψει το πρόγραμμα των drones του Ομπάμα. Ο κατάλογος των τρομακτικών υποσχέσεων και δυνατοτήτων του Τραμπ εκτείνεται από το σκοτεινό και μακάβριο μέχρι το σκοτεινό και κωμικό. Ακόμη και συγκρίνοντάς τες με τον Dr Strangelove (1964, Stanley Kubrick) ενσταλάζουν μια μακάβρια νηφαλιότητα για την κατάσταση. Δέκα Αμερικανοί πρώην υπεύθυνοι βάσεων εκτόξευσης πυρηνικών εξέφρασαν ανησυχία για το γεγονός ότι ο Τραμπ έχει πρόσβαση σε πυρηνικά όπλα. Αυτοί οι αξιωματικοί, οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την εκτέλεση εντολών εκτόξευσης πυρηνικών όπλων, υπέγραψαν μια επιστολή προειδοποιώντας ότι ο Τραμπ δεν θα έπρεπε να έχει “το δάχτυλό του πάνω στο κουμπί” λόγω της άστατης ιδιοσυγκρασίας του.
Υπάρχουν σοβαροί λόγοι να ανησυχούμε βαθύτατα για το τι θα κάνει o Τραμπ με τη νεοσυσταθείσα προεδρική του εξουσία. Έχει, στο κάτω κάτω, ορκιστεί να εκδικηθεί τους αντιπάλους του. Αν εννοεί πραγματικά αυτή την απειλή ή αν χρησιμοποιεί το μίσος της ξενοφοβικής εκλογικής βάσης του για να αυξήσει τις ψήφους είναι άγνωστο. Αλλά αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι η εκλογή του Τραμπ μας φέρνει σε επικίνδυνα και αχαρτογράφητα εδάφη.
Πρώτα ήρθαν για τα hashtags…
Πριν από τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές, τον Απρίλιο του 2016, μέλη περισσότερων από 90 αμερικανικών εθνοτήτων συγκεντρώθηκαν στο Standing Rock στη Βόρεια Ντακότα για να προστατεύσουν ιερές τοποθεσίες των φυλών τους και την υδροδότηση τους. Συγκεντρώθηκαν για να διαμαρτυρηθούν για την κατασκευή του αγωγού πετρελαίου Dakota Access, ο οποίος απειλεί να περάσει από την περιοχή. Μέχρι τον Νοέμβριο, υπήρξαν αναφορές για άμεση παρακολούθηση τους, από έδαφος και αέρα. Οι διαδηλωτές ανέφεραν ότι ελικόπτερα χαμηλής πτήσης συχνά αιωρούνταν πάνω από στρατόπεδα, φωτίζοντας με μερικές φορές με τους προβολείς τους στη μέση της νύχτας. Οι ακτιβιστές εξέφρασαν την ανησυχία τους για εισβολές στην ιδιωτική ζωή τους, συμπεριλαμβανομένων συνομιλιών που καταγράφηκαν ακόμη και όταν δεν ήταν βέβαιο ότι βρίσκονταν υπό παρακολούθηση οποιαδήποτε στιγμή.
Ο φόβος της συνεχούς παρακολούθησης στο Standing Rock συνέχισε να απειλεί τους διαδηλωτές στα τέλη Οκτωβρίου, όταν μια κοινοποίηση στο Facebook υποστήριζε ότι το αστυνομικό τμήμα του Morton County χρησιμοποίησε τα check-in του Facebook για να στοχεύσει τους ανθρώπους στο στρατόπεδο διαμαρτυρίας. Ξεκίνησε μια καμπάνια στην πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης που καλούσε τους ανθρώπους να κάνουν check in στο Standing Rock και να μοιραστούν αυτό το αίτημα με τα δίκτυά τους, να κατακλύσουν και να μπερδέψουν την αστυνομία. Λίγο περισσότερο από 24 ώρες μετά την κλήση, περισσότερα από ένα εκατομμύριο άτομα είχαν κάνει check in στο Standing Rock. Κάποιοι ανησυχούν ότι η αστυνομία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τα δεδομένα από τα check-in για να παρακολουθήσει το δίκτυο των ανθρώπων που έδειξαν συμπάθεια στις ομάδες που διαμαρτύρονται.
Πρόσφατες έρευνες επιβεβαιώνουν ότι η αστυνομική χρήση λογισμικού επιτήρησης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για τη συλλογή προσωπικών πληροφοριών που δημοσιεύουμε σε αυτά, κλιμακώνεται. Τον Σεπτέμβριο του 2016, η Αμερικανική Ένωση Πολιτικών Ελευθεριών (ACLU) έλαβε χιλιάδες δημόσιες αναφορές όπου αποκαλυπτόταν ότι οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου σε όλη την πολιτεία της Καλιφόρνιας “εξαγοράζουν κρυφά λογισμικό κοινωνικής κατασκοπείας που μπορεί να σαρώνει τους ακτιβιστές δημιουργώντας ένα δίχτυ ψηφιακής επιτήρησης”. Το λογισμικό αυτό παρακολουθούσε τις “απειλές για τη δημόσια ασφάλεια” εντοπίζοντας τα hashtag όπως #BlackLivesMatter, #DontShoot, #PoliceBrutality και πολλά άλλα.
Η ACLU αναφέρει ότι, από τις 63 υπηρεσίες επιβολής νόμου της χώρας, οι 20 έχουν αποκτήσει ισχυρά εργαλεία επιτήρησης κοινωνικών δικτύων όπως το MediaSonar, το X1 Social Discovery και το Geofeedia. Ακόμα χειρότερα, η ACLU σημειώνει ότι δεν βρήκαν στοιχεία που να δείχνουν ότι αυτές οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου προτίθενται να παρέχουν κάποια δημόσια ενημέρωση, να οργανώσουν συζητήσεις, να ακούσουν τη γνώμη της τοπικής κοινότητας ή την συγκατάθεση των νομοθετών για τη χρήση αυτής της επεμβατικής τεχνολογίας. Καμία υπηρεσία “δεν δημιούργησε κάποια πολιτική χρήσης που θα περιόριζε τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται αυτά τα εργαλεία και θα βοηθούσε στην προστασία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των πολιτών”. Ίσως ανησυχούν για την εναντίωση της κοινής γνώμης.
Μάτια στον ουρανό
Έξω από το δικαστήριο της Βαλτιμόρης στα τέλη Ιουνίου, μια ομάδα ανθρώπων κρατούσε πλακάτ απαιτώντας δικαιοσύνη για τον Freddie Gray. Ο Gray, ένας 25χρονος μαύρος, πέθανε ενώ ήταν υπό κράτηση τον Απρίλιο του 2015. Στο δικαστήριο, η εισαγγελία ισχυρίστηκε ότι ο αξιωματικός Caesar Goodson οδηγούσε το αστυνομικό του όχημα απρόσεκτα μέσα στην πόλη ταρακουνώντας και χτυπώντας σκόπιμα το σώμα του Gray που βρισκόταν στο πίσω μέρος του βαν. Από την απερίσκεπτη οδήγηση έσπασε ο λαιμός του Gray.
Έξω από το δικαστήριο, ένας άνδρας που στεκόταν μαζί με τους διαδηλωτές διερωτήθηκε γιατί, με εκατοντάδες κάμερες στο επίπεδο του δρόμου, η αστυνομία της Βαλτιμόρης δεν είχε βίντεο από το περιστατικό που οδήγησε στο θάνατο του Gray. Όχι μόνο υπήρχαν πολλές κάμερες που θα μπορούσαν να έχουν καταγράψει κάτι, αλλά η αστυνομία της πόλης είχε δοκιμάσει, χωρίς να ενημερώσει το κοινό, ένα σύστημα εναέριας επιτήρησης προσαρμοσμένο από τη στρατιωτική επιχείρηση των ΗΠΑ στο Ιράκ. Μια έρευνα του Bloomberg αποκάλυψε ότι το σύστημα παρακολούθησης χρησιμοποιεί ευρυγώνιες κάμερες για να καταγράψει περίπου 30 τετραγωνικά μίλια σε οποιαδήποτε δεδομένη στιγμή, στέλνοντας εικόνες σε πραγματικό χρόνο στους αναλυτές στο έδαφος. Στη συνέχεια, το βίντεο αποθηκεύεται και είναι διαθέσιμο για έλεγχο, μερικές εβδομάδες αργότερα, εάν είναι απαραίτητο. Ο δικαστής απάλλαξε τον Officer Goodson από όλες τις κατηγορίες στην περίπτωση του Gray. Και όμως το σύστημα εναέριας επιτήρησης της αστυνομίας της Βαλτιμόρης δοκιμάζεται πάνω από εκείνους που διαμαρτύρονται έξω από τα δικαστήρια.
Παρόλο που δεν αναφέρθηκε ότι οι κάμερες κατέγραψαν τα γεγονότα που οδήγησαν στο θάνατο του Gray, το FBI κυκλοφόρησε δικό του βίντεο που επιβεβαιώνει την παρακολούθηση του κινήματος Black Lives Matter. Οι καταγραφές του FBI χρονολογούνται από τις 29 Απριλίου έως τις 3 Μαΐου του 2015 και λαμβάνονται από αεροσκάφη και drones. Αυτές και άλλες αναφορές, όπως η παρακολούθηση από το FBI των προγενέστερων διαμαρτυριών του Black Lives Matter που ξέσπασε μετά τη δολοφονία από την αστυνομία του 18χρονου μαύρου Michael Brown στο Ferguson Missouri, έρχονται σε αντίθεση με δηλώσεις των αξιωματούχων του FBI που λένε ότι το Προεδρείο δεν χρησιμοποιεί αεροπλάνα κατασκοπείας για την παρακολούθηση ειρηνικών διαμαρτυριών.
Στην πραγματικότητα, μια έρευνα από την North Star Post το 2015 αποκάλυψε ότι τουλάχιστον 100 αεροσκάφη χρησιμοποιούνται από τις αμερικανικές υπηρεσίες επιβολής του νόμου για την κατασκοπεία πολιτών. Αυτά τα αεροσκάφη είναι εξοπλισμένα με προηγμένη τεχνολογία απεικόνισης και κάμερες υψηλής ανάλυσης – ειδικά το StingRay, μυστική τεχνολογία παρακολούθησης των κινητών τηλεφώνων και πιθανά υπέρυθρα ή άλλα συστήματα νυχτερινής όρασης. Το Associated Press ανέφερε στο FBI ότι σε διάστημα μόλις 30 ημερών είχε εντοπίσει τουλάχιστον πενήντα αεροσκάφη και είχε εντοπίσει πάνω από εκατό πτήσεις σε έντεκα πολιτείες. Αλλά το FBI κράτησε αυτή την επιχείρηση κρυφή από το αμερικανικό κοινό, καταλογραφώντας τα αεροσκάφη σε υπεράκτιες εταιρείες που δεν υπάρχουν.
Όπως και το ελληνικό μυθολογικό τέρας, ο Άργος Πανόπτης, το FBI γέμισε με μάτια ολόκληρο τον ουρανό του αμερικανικού έθνους για να επιτηρεί τον κόσμο και να κατασκοπεύει τους διαδηλωτές. Ο Πανόπτης – από το ελληνικό “παν” (όλος) και οπτικός – έβλεπε τα πάντα γιατί είχε εκατό μάτια που κάλυπταν το σώμα του από το κεφάλι μέχρι τα δάχτυλα. Αυτό το τέρας ήταν η έμπνευση για την σωφρονιστική φυλακή που πρότεινε ο φιλελεύθερος φιλόσοφος Jeremy Bentham, το “Panopticon.” Χρησιμοποιώντας το μοντέλο ως μεταφορά, ο γάλλος φιλόσοφος Michel Foucault υποστήριξε ότι απεικονίζει τον ορισμό των σχέσεων εξουσίας στην καθημερινή ζωή. Οι αρχές ελπίζουν ότι εάν υπάρχει μια κάμερα κατασκοπείας εναέρια – μέσω αεροσκαφών, drones, CCTV, οποιασδήποτε ηλεκτρονικής συσκευής ή τεχνολογίας γεωγραφικού εντοπισμού από τις εφαρμογές πλοήγησης αλλά και τα κοινωνικά σας δίκτυα -, θα διορθώσετε τη συμπεριφορά σας. Ακόμη και αν δεν σας κατασκοπεύουν πραγματικά, η απειλή του ότι κάποιος κάνει κάτι τέτοιο θα συμβάλει στη διατήρηση της τάξης.
Η οικονομία του “Καπιταλισμού της επιτήρησης”
Στο βιβλίο του το 1964, ο “Ο άνθρωπος της μίας διάστασης”, ο φιλόσοφος Herbert Marcuse ισχυρίστηκε ότι στις τεχνολογικά προηγμένες κοινωνίες ο ολοκληρωτισμός μπορεί να επιβληθεί χωρίς τρόμο. Αυτό συμβαίνει με τη μετατροπή της ιδιωτικής ζωής σε μέρος ενός συνολικού συστήματος κυριαρχίας. Για τον Marcuse, η σφαίρα της μαζικής κατανάλωσης, για παράδειγμα, ξεπέρασε τις βασικές ανάγκες για να προσφέρει περισσότερη άνεση, πολυτέλεια και ευημερία. Αυτά τα κίνητρα όχι μόνο καλύπτουν τις καθημερινές καταπιεστικές εντυπώσεις που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι, αλλά λειτουργούν και ως λούστρο που παγιδεύει τη φαντασία των ανθρώπων από τον οραματισμό ενός διαφορετικού, ίσως καλύτερου τρόπου ζωής.
Στον σημερινό τεχνολογικά προηγμένο κόσμο της πληροφορικής και των επικοινωνιών, η διαδικασία μετατροπής της ιδιωτικής ζωής σε ένα γενικό σύστημα κυριαρχίας συμβαίνει κρυφά – ακόμα και αν το τελικό προϊόν εμφανίζεται παντού.
Η Yahoo, για παράδειγμα, στοχεύει στην κατοχύρωση ευρεσιτεχνιών “έξυπνων πινακίδων” που θα τοποθετηθούν δίπλα σε αυτοκινητόδρομους, σε αεροδρόμια, σε πορθμεία, σε μπαρ και ξενοδοχεία, σε συστήματα δημόσιων συγκοινωνιών, σε διασταυρώσεις και σε άλλους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους. Αυτές οι ψηφιακές διαφημιστικές πινακίδες θα βασίζονται σε μια σειρά επεμβατικών τεχνολογιών παρακολούθησης, όπως κυψελών, κινητών εφαρμογών, στατικών εικόνων, βιντεοκαμερών, πλοήγησης οχημάτων, δορυφόρων, αεροσκαφών, μικροφώνων, ανιχνευτών κίνησης και “βιομετρικών αισθητήρων” όπως δακτυλικών αποτυπωμάτων, συσκευών αναγνώρισης προσώπου και αμφιβληστροειδή. Οι έξυπνες διαφημιστικές πινακίδες της Yahoo θα αποβλέπουν στον εντοπισμό συγκεκριμένων ατόμων και εκείνων που βρίσκονται ταυτόχρονα στον ίδιο χώρο για να προσδιορίσουν τα δημογραφικά τους δεδομένα και την κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση. Θα δημιουργήσουν προφίλ για τους ανθρώπους που βρίσκονται στη γύρω περιοχή, πριν εμφανίσουν εξατομικευμένες διαφημίσεις σε αυτά. Η Yahoo χαρακτήρισε αυτή τη διαδικασία “ομαδοποίηση”. Άλλοι χαρακτήρισαν αυτή την εκμετάλλευση προσωπικών δεδομένων για εταιρικό κέρδος ως “καπιταλισμό της Στάζι”. Νέες κοινωνικές θεωρίες εμφανίζονται γρήγορα σε αυτόν τον τομέα.
Η διαδικασία μέσω της οποίας η τεχνολογία ανταποκρίνεται σε άτομα και ομάδες για να παρακολουθεί και να τροποποιεί την ανθρώπινη συμπεριφορά με κλιμακούμενους και κερδοφόρους τρόπους έχει περιγραφεί από την Shoshana Zuboff, ομότιμη καθηγήτρια στο Harvard Business School, ως ένα νέο υπο-είδος καπιταλισμού γνωστού ως «καπιταλισμό επιτήρησης». Η Zuboff περιγράφει τον εποπτικό καπιταλισμό ως «μια νέα λογική συσσώρευσης». Είναι μια «νέα οικονομική μεταλλαγή που εκτρέφεται από την παράνομη σύζευξη των τεράστιων δυνάμεων του ψηφιακού με τη ριζική αδιαφορία και τον εγγενή ναρκισσισμό του οικονομικού καπιταλισμού και το νεοφιλελεύθερο όραμά του που κυριαρχούσε στο εμπόριο για τουλάχιστον τρεις δεκαετίες, ειδικά στις αγγλοσαξονικές οικονομίες.”
Η απίστευτη εξέλιξη στην επεξεργαστική δύναμη των υπολογιστών, οι πολύπλοκοι αλγόριθμοι και τα άλματα στις δυνατότητες αποθήκευσης δεδομένων συνδυάζονται για να καταστεί δυνατός ο καπιταλισμός επιτήρησης. Είναι η διαδικασία της συσσώρευσης με την εκποίηση των δεδομένων που παράγουν οι άνθρωποι. Εμφανίζεται τόσο με υπόγειους όσο και με φαινομενικά αγαθούς τρόπους.
Πέρα απ’ την εικονική πραγματικότητα στην πραγματική απελευθέρωση
Οι τεχνολογικά προηγμένες κοινωνίες παράγουν όλο και πιο προσωποποιημένους κόσμους. Προσαρμοστικοί αλγόριθμοι μας προτείνουν την επόμενη σειρά στο Netflix που θα μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε. Η Amazon Prime μας συνιστά προϊόντα που θα μπορούσαν να παραδοθούν την επόμενη μέρα. Τα παιχνίδια Αυξημένης και Εικονικής Πραγματικότητας, τα οποία συμπληρώνουν και παρέχουν επαναστατικές ψηφιακές δυνατότητες, βρίσκονται σε άνοδο. Αυτή η πορεία προς την εξατομίκευση συνδυάζεται με τις τελευταίες τεχνολογικές εξελίξεις που προσφέρουν μια αίσθηση επιλογής και ικανοποίησης σε έναν κόσμο γεμάτο συντριπτική ανισότητα και αδικία.
Η εμφάνιση της ευημερίας, η αίσθηση ότι όλες οι γνώσεις και οι εικονικές δυνατότητες είναι διαθέσιμες στο διαδίκτυο, στα χέρια μας, στην παλάμη του χεριού μας, που μας περιβάλλει όπου κι αν πάμε, είναι μια ψηφιακή απόσπαση από τη δομική καταπίεση που ενσωματώνεται στο σύνολο των καθημερινότητας. Είναι μια τοξική απόσπαση προσοχής από εκείνους που αγωνίζονται να προστατεύσουν τις κοινότητές τους, όπως οι αυτόχθονες λαοί στο Standing Rock και το κίνημα Black Lives Matter. Είναι μια απόσπαση της προσοχής από τον σεξισμό, την αποδυνάμωση, την περιβαλλοντική αποσύνθεση, την ταξική κυριαρχία και τον ρατσισμό, ενώ με πολλούς τρόπους η ίδια γαλβανίζει και αυτά τα ίδια προβλήματα.
Αυτό που απαιτείται σήμερα είναι η ριζοσπαστική φαντασία να επανεξετάσουμε το πως οι ισχυρές τεχνολογικές αλλαγές θα μπορούσαν να επαναπροσδιοριστούν ώστε να τροφοδοτήσουν τους φτωχούς, να παράσχουν υγεία, εκπαίδευση και πολιτισμό σε όλους, να αποκεντρώσουν τις κοινωνίες και να επιτύχουν την αυτοδιοίκηση, την ισονομία και την δημοκρατική αυτονομία. Ο αριθμός των ενεργών χρηστών εικονικής πραγματικότητας εκτιμάται ότι θα αυξηθεί στα 171 εκατομμύρια μέχρι το 2018. Για τους ανθρώπους που φαντάζονται ολόκληρους νέους κόσμους όλη την ώρα, το να φανταστούν μόνο έναν νέο κόσμο – τον δικό μας – στον οποίο θα υπάρχουν φιλικά οικολογικά έξυπνα σπίτια, έξυπνες πόλεις, έξυπνα σχολεία και έξυπνα νοσοκομεία για όλους, δεν θα έπρεπε να είναι τόσο δύσκολο. Η τεχνολογία υπάρχει. Η επίτευξη “κοινής πολυτέλειας” για όλους είναι πλέον πιο δυνατή από ποτέ.
Ωστόσο, οι μεγάλες επιχειρήσεις και οι κρατικοί θεσμοί έχουν υιοθετήσει και μετασχηματίσει τις τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών σε μερικά από τα πιο ισχυρά εργαλεία κοινωνικού ελέγχου που έχει γνωρίσει ποτέ ο κόσμος. Τα δίκτυά τους, οι πλατφόρμες και οι συσκευές επιτήρησής τους επέτρεψαν μια επικίνδυνη συγχώνευση δημόσιας και ιδιωτικής εξουσίας και είναι σαφώς σχεδιασμένα να εδραιώσουν τις δικές τους προνομιακές και κυριαρχικές θέσεις. Εξαρτάται από εμάς, τους ανθρώπους και τις κοινότητες που πλήττονται περισσότερο, να αγωνιστούμε για την επανόρθωση, την αποκέντρωση και την αναδημιουργία αυτών των τεχνολογιών, προκειμένου να καταστούν δυνατοί νέοι και καλύτεροι τρόποι ζωής.