«Γεια σου, σήμερα έχεις ρεπό» (Hello, today you have day off) μπορεί να διαβάσει κανείς σε έναν μαύρο υφασμάτινο τοίχο που κρέμεται στην πρόσφατη έκθεση του Jeremy Deller στη Μπιενάλε της Βενετίας. Το ενοχλητικό -ως προς τη γραμματική του- μήνυμα εστάλη σε εργαζόμενο με σύμβαση μηδενικών ωρών, ενημερώνοντάς τον πως η εργασία του δεν ήταν αναγκαία εκείνη την ημέρα και ράφτηκε από τον Deller πάνω σε αυτό το κομμάτι ύφασμα. «Είναι κάπως προσβλητικό πραγματικά, να πει κάποιος ότι δε θα εργαστείς εκείνη την ημέρα, δε θα κερδίσεις χρήματα εκείνη την ημέρα, να την αποκαλέσει μέρα ρεπό και μάλιστα όχι σε σωστά Αγγλικά» είπε στην Guardian.
Αν έχετε μια δουλειά, πόσες ώρες εργάζεστε; Η πλειοψηφία των ανθρώπων που εργάζονται έχουν ακόμη πλήρες ωράριο, αλλά ένας αυξανόμενος αριθμός απασχολείται με συμβάσεις μηδενικών ωρών: με χαλαρές συμβάσεις απασχόλησης που επιτρέπουν στον εργοδότη να υπαγορεύσει τις ώρες εργασίας του εργαζομένου χωρίς να υπάρχει εγγυημένος τακτικός μισθός ή ώρες εργασίας.
Σύμφωνα με την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, περίπου 744.000 άνθρωποι αναφέρουν ότι απασχολούνται με συμβάσεις μηδενικών ωρών, ενώ 1,5 εκατομμύριο λένε ότι οι συμβάσεις τους δεν προβλέπουν ελάχιστο αριθμό ωρών. Ο μέσος όρος των ωρών εργασίας στις συμβάσεις με μηδενικές ώρες είναι 25 την εβδομάδα, με το 40% των εργαζομένων να θέλουν περισσότερες ώρες απ’ όσες τους δίνονται. Οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να εργάζονται με τέτοιες συμβάσεις, όπως και τα άτομα κάτω των 25 ετών και άνω των 65 ετών που ήδη αποτελούν τα πιο περιθωριοποιημένα άτομα στην αγορά εργασίας.
Οι εργοδότες αντικρούουν οποιαδήποτε κριτική για τη χρήση συμβάσεων μηδενικών ωρών με το επιχείρημα ότι οι εργαζόμενοι αρέσκονται στην ευελιξία. Τα ευρήματα της ΕΣΥ και η συζήτηση με εκείνους που υπάγονται σε τέτοιες συμβάσεις, δείχνουν το αντίθετο. Στο Λίβερπουλ, μια νεαρή μητέρα με δύο παιδιά μου είπε καθώς πίναμε τσάι πως, τόσο η ίδια όσο και ο σύντροφός της, δούλευαν με συμβάσεις μηδενικών ωρών.
Αρχικά είχε προγραμματιστεί να με συναντήσουν στο σπίτι τους, αλλά του [συντρόφου] προσφέρθηκε να δουλέψει περισσότερες ώρες και θεώρησε ότι η επισφάλεια της σύμβασης σήμαινε ότι αν αρνιόταν τις επιπλέον ώρες, σκόπιμα δε θα του δίνονταν επόμενες βάρδιες. Μέχρι το τέλος της εβδομάδας, θα είχε εργαστεί 70 ώρες.
Η μητέρα εργαζόταν σε ένα κατάστημα μαζί με βοηθούς πωλήσεων που είχαν κανονικές συμβάσεις. Η δουλειά της κυμαινόταν ανάλογα με τις εποχές: περισσότερη δουλειά τα Χριστούγεννα μέχρι και την Πρωτοχρονιά, με τις αγορές και το εορταστικό τρέξιμο για τα δώρα και περισσότερες βάρδιες κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και την περίοδο του Πάσχα, όταν το προσωπικό με κανονικές συμβάσεις πήγαινε τα παιδιά του διακοπές.
Κατά τη διάρκεια των σχολικών διακοπών, σπάνια περνούσαν και οι δύο μια ολόκληρη μέρα με τα παιδιά τους, αλλά ο φόβος των εβδομάδων όπου δε θα μπορούσαν να καλύψουν το ενοίκιο σήμαινε ότι ποτέ δεν έπρεπε να αρνηθούν μια βάρδια, ακόμα και αν ήταν άρρωστοι. Μου είπε ότι αναζητούσαν απεγνωσμένα συμβάσεις αορίστου χρόνου που προσέφεραν οικονομική σταθερότητα και μια ρουτίνα για τα παιδιά τους, αλλά τους είπαν πως ήταν τυχεροί που είχαν έστω και αυτό.
Η οικονομική δυσπραγία με μια σύμβαση μηδενικών ωρών δεν είναι αμελητέα: είναι δύσκολο να χαλαρώσεις αν δεν είσαι ποτέ σίγουρος ότι κάθε εβδομάδα θα κερδίζεις χρήματα, τόσα ώστε να μπορέσεις να τα βγάλεις πέρα. Αλλά οι συμβάσεις με μηδενικές ώρες μετακινούν την εξουσία στη σχέση εργαζόμενου – εργοδότη σταθερά προς την πλευρά του αφεντικού. Πριν από μια δεκαετία, δούλευα σε ένα γνωστό κεντρικό κατάστημα με σύμβαση μηδενικών ωρών.
Όταν μου προσφέρθηκε η δουλειά, κανείς από όσους ρώτησα δεν είχε ακούσει ποτέ για μια τέτοια σύμβαση, αν και η χρήση της αυξανόταν. Πήρα τη δουλειά και αμέσως παρατήρησα πώς ο τρόπος απασχόλησης επηρέαζε τον χώρο εργασίας. Εάν ο προϊστάμενος σε συμπαθούσε, θα σου προσέφερε περισσότερες ώρες: αυτό δεν αποτελεί έκπληξη – με δεδομένη την ελευθερία να το πράξουν, οι περισσότεροι διευθυντές πιθανώς θα έκαναν το ίδιο.
Αυτό που ήταν ενδιαφέρον ήταν το πώς όλο αυτό έκανε τους υπόλοιπους να ενεργούν: συνειδητοποιήσαμε πως το να κάνουμε μια χάρη στο αφεντικό ήταν ο τρόπος να κερδίσουμε αρκετά έτσι ώστε η δουλειά να αξίζει τον χρόνο που διαθέταμε, αλλά και ότι η απροκάλυπτη ψευδοκολακεία είχε το αντίθετο αποτέλεσμα. Επίσης είναι σχεδόν αδύνατο να συνδικαλιστείς όταν αντιμάχεσαι κάθε άλλον εργαζόμενο για τις ώρες εργασίας. Ο συνεχής ανταγωνισμός δε βοηθά στην αλληλεγγύη στο χώρο εργασίας.
Το Sports Direct έγινε πρωτοσέλιδο όταν ανακοίνωσε ένα γενναιόδωρο μπόνους για το προσωπικό μετά από υψηλές μετρήσεις πωλήσεων. Στη συνέχεια, έγινε πρωτοσέλιδο και πάλι, όταν αποκαλύφθηκε ότι οι περισσότεροι από το προσωπικό αποκλείστηκαν από τα μπόνους λόγω του ότι είχαν συμβάσεις μηδενικών ωρών. Ο αποκλεισμός από προνόμια και μπόνους είναι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτών των συμβάσεων και τα δικαιώματα μητρότητας είναι αμελητέα.
Μια έρευνα της Guardian αποκάλυψε άθλιες συνθήκες εργασίας σε μια αποθήκη του Sports Direct, όπου πάνω από το 80% του προσωπικού απασχολούνταν με συμβάσεις μηδενικών ωρών. Στους όρους εργασίας περιλαμβάνονταν δαιδαλώδεις κανόνες για στολές, πρόστιμα αν το προσωπικό αργούσε έστω και ένα λεπτό και ωρομίσθια που ήταν ουσιαστικά κάτω από τον κατώτατο μισθό.
Η εταιρεία μπόρεσε να τη γλιτώσει με αυτές τις συμβάσεις επειδή το προσωπικό χωρίς εγγυημένη αμοιβή, είναι ουσιαστικά ανίσχυρο και πρέπει να λειτουργεί σύμφωνα με τα καπρίτσια του εργοδότη του. Γονείς που ήταν πολύ φοβισμένοι για να ζητήσουν άδεια από τη δουλειά, έλεγαν στα σχολεία να κρατήσουν τα παιδιά ακόμα και όταν ήταν άρρωστα, για να μη ρισκάρουν να χάσουν τη δουλειά τους.
Αυτός είναι ο φόβος των συμβάσεων μηδενικών ωρών: ότι μια μέρα, θα διαπιστώσετε ότι οι ώρες εργασίας σας έχουν πέσει στο μηδέν και ότι στην ουσία έχετε απολυθεί. Δε μπορείτε να αμφισβητήσετε την απόφαση του εργοδότη σας, γιατί ουσιαστικά, συμβατικά, σας έκανε χάρη δίνοντάς σας οποιαδήποτε βάρδια. Ένας άνδρας στα 40 του που δουλεύει στην Redcar, μου είπε έξω από το γραφείο εύρεσης εργασίας, πως δεν του έχει δοθεί καμία βάρδια από την κατασκευαστική εταιρεία εδώ και οκτώ εβδομάδες.
Ο σύμβουλος του γραφείου εύρεσης εργασίας επέμενε ότι ήταν εργαζόμενος, οπότε δε δικαιούταν επίδομα ανεργίας. Αν έφευγε από τη δουλειά θα σήμαινε οικειοθελή παραίτηση… οπότε πάλι δε θα δικαιούταν το επίδομα ανεργίας. Αυτό το παράδοξο είναι ακριβώς το γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι είναι εναντίον των συμβάσεων μηδενικών ωρών: κάνουν τους χαμηλόμισθους εργαζόμενους εντελώς ανίσχυρους και επιτρέπουν στα αφεντικά τους να ενεργούν με ασύδοτη ατιμωρησία. Ο καθένας αξίζει μια δίκαιη αμοιβή για μια δίκαιη ημέρα εργασίας και το να μπορεί να βασίζεται σε αυτό.