Skip to content →

Οι επιχειρηματίες πρώτης γενιάς στην Κούβα έχουν ανάμεικτα συναισθήματα σχετικά με «τις αλλαγές» – τα δύο πρόσωπα του καπιταλισμού

Catherine Hickey, Huck magazine [21.03.2016]

μετάφραση

≃14' λεπτά

4

Καθώς η Κούβα μπαίνει στην εφηβεία της ελεύθερης αγοράς, τι επιφυλάσσει το μέλλον για τους εκκολαπτόμενους επιχειρηματίες της; Το περιοδικό Huck συναντά τους οδηγούς ταξί, τους ιδιοκτήτες καταστημάτων και τους έφηβους στους οποίους έχουν ριζώσει τα όνειρα «των αλλαγών».

Μια ομάδα ανδρών συνωστίζεται πάνω από ένα ολόκληρο γουρούνι με μια σούβλα καρφωμένη στο σκελετό του. Έχουν στήσει το νεκρό ζώο πάνω από ένα πρόχειρο μπάρμπεκιου στο πλάι του δρόμου. Ένας τύπος απλώνει μια παχιά λιπαρή μαρινάδα πάνω στο δέρμα του γουρουνιού και στη συνέχεια ρίχνει βενζίνη πάνω στο κάρβουνο και βάζει φωτιά. Ένας χοντρός γκρι καπνός στροβιλίζεται προς τον ουρανό και η θερμότητα που ακτινοβολεί κάνει το καυτό μεσημεριανό ήλιο αφόρητο.

Εκείνη τη στιγμή, η Τερέζα, η τσουπωτή, μεγαλύτερη-από-την-ζωή κυρία φορώντας ένα μαντήλι και στενά ρούχα, εμφανίζεται κρατώντας ένα ροζ-λευκό κέικ και ένα μπουκάλι λευκό ρούμι. Μας προσκαλεί να συμμετέχουμε στη γιορτή τους. «Είναι η Ημέρα της Μητέρας, οπότε δεν μαγειρεύω εγώ αλλά τα αγόρια. Μισώ το μαγείρεμα» λέει γελώντας.

Μια πινακίδα «πωλείται» έχει τοποθετηθεί έξω από το σπίτι της. «Θέλω να μετακομίσω στην Αβάνα και να ανοίξω ένα εστιατόριο. Υπάρχουν περισσότερες ευκαιρίες εκεί, περισσότεροι άνθρωποι», λέει αποφασιστικά.

«Ένα εστιατόριο;» ρωτάω. «Μα είπατε πως μισείτε το μαγείρεμα»

Γελάει. «Το μισώ, αλλά θα το κάνω για τα χρήματα», λέει και τρίβει τα δάχτυλά της μεταξύ τους κάνοντας την γνωστή χειρονομία.

Στις 17 Δεκεμβρίου του 2014 η Κούβα και οι Ηνωμένες Πολιτείες ανακοίνωσαν ότι θα αποκαταστήσουν τις διπλωματικές σχέσεις για πρώτη φορά μετά από πάνω από πενήντα χρόνια της κουβανικής επανάστασης του 1959 στην οποία ο Φιντέλ Κάστρο ανέτρεψε την υποστηριζόμενη από τις ΗΠΑ κυβέρνηση του Μπατίστα. Σύμφωνα με την απολυταρχική διακυβέρνηση του προέδρου Μπατίστα στη δεκαετία του 1950, η Κούβα είχε γίνει παιδική χαρά για την Αμερική καθώς είχε πλημμυρίσει από τυχερά παιχνίδια, πορνεία και ναρκωτικά άμεσα διαθέσιμα στην ελίτ. Υπήρχε τεράστια ανισότητα και η διαφθορά ήταν εκτεταμένη. Υπήρχαν επίσης σημαντικές επενδύσεις των ΗΠΑ σε ολόκληρη τη χώρα στα ορυχεία, τους σιδηρόδρομους, στις δημόσιες επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας και στη ζάχαρη.

Μετά την επανάσταση, ο Φιντέλ αναγέννησε την κουβανική κυριαρχία προχωρώντας σε εθνικοποίηση των περιουσιακών στοιχείων των ΗΠΑ, η κυριότητα των οποίων εξακολουθεί να αμφισβητείται ακόμα και σήμερα. Η απόφαση αυτή οδήγησε στο εμπορικό εμπάργκο της Κούβας από τις ΗΠΑ, το οποίο ισχύει ακόμα, περιορίζοντας σημαντικά το εμπόριο και τα ταξίδια μεταξύ ΗΠΑ και Κούβας. Αλλά από τον Δεκέμβριο του 2014 πολλοί περιορισμοί, μεταξύ των οποίων ότι η απαγόρευση των ΗΠΑ σε πολίτες της να επισκέπτονται την Κούβα, άρχισαν να χαλαρώσουν με αιχμή του δόρατος την διακυβέρνηση του προέδρου Ομπάμα ο οποίος θέλει να αφήσει το στίγμα του πριν αποχωρήσει το 2017.

Ωστόσο, αυτό που πολλοί δεν συνειδητοποιούν είναι ότι η Κούβα έχει περάσει από τη δική της διαδικασία οικονομικής μεταρρύθμισης, η οποία, παράλληλα με τις εξελίξεις με τις ΗΠΑ, έφερε την χώρα σε μια περίοδο βαθιάς αλλαγής. Όταν ο Ραούλ Κάστρο έγινε πρόεδρος το 2008 μετά από σχεδόν πενήντα χρόνια εξουσίας από τον αδελφό του, Φιντέλ, ο ίδιος προώθησε μια πορεία οικονομικών μεταρρυθμίσεων για την αντιμετώπιση των όποιων αδυναμιών, λειτουργώντας έτσι εναντίων της αναποτελεσματικότητας της σοσιαλιστικής σχεδιασμένης οικονομίας που κυριαρχούσε τις κρατικές επιχειρήσεις που επόπτευε η κυβέρνηση. Ως μέρος αυτής της σειρά μεταρρυθμίσεων, η κυβέρνηση της Κούβας το 2010 άρχισε να νομιμοποιεί κάποιες μορφές αυτοαπασχόλησης συμπεριλαμβανομένης της οδήγησης ταξί, της πώλησης τροφίμων, του ξενοδοχειακού επαγγέλματος και της κομμωτικής. Από τότε, ο αριθμός των αυτοαπασχολούμενων έχει αρχίσει να αυξάνεται σταθερά.

Οι περισσότεροι Κουβανοί βρίσκονται σε κατάσταση κρατικής απασχόλησης και κερδίζουν λιγότερο από $20 το μήνα, ανεξάρτητα από το αν είναι γιατροί ή καθαριστές. Αλλά πολλοί, όπως η Τερέζα, βρίσκουν ευκαιρία για να κερδίσουν περισσότερα χρήματα, παρέχοντας υπηρεσίες στους τουρίστες. Ένας σερβιτόρος, για παράδειγμα, μπορεί να κερδίσει σε μια ημέρα όσο ένας μηχανικός που εργάζεται για την κυβέρνηση κερδίζει σε ένα μήνα. Ο αριθμός των επισκεπτών από τις ΗΠΑ έχει ήδη αυξηθεί λόγω των αλλαγών πολιτικής που εγκρίνουν τα ταξίδια για εκπαιδευτικές, θρησκευτικές και επαγγελματικές δραστηριότητες. Και οι συζητήσεις βρίσκονται σε εξέλιξη για να επιτραπεί σε πολίτες των ΗΠΑ να ταξιδεύουν ακόμα πιο ελεύθερα. Με τους αριθμούς των τουριστών στο νησί να αυξάνονται δραματικά, νέες ευκαιρίες ανοίγονται για τους Κουβανούς.

Η Τερέζα καβαλά το κύμα της αλλαγής που πια επαναπροσδιορίζει την Κούβα: την επιχειρηματικότητα. Ζει στα ανατολικά, πάνω από 500 μίλια από την Αβάνα, στη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της χώρας το Σαντιάγο της Κούβας. Η ανατολική περιοχή, το Oriente, μερικές φορές αναφέρεται ως η επαναστατική ενδοχώρα του νησιού: Ο Φιντέλ Κάστρο βάσισε την επανάσταση μεταξύ των αγροτών εκεί.

Καθώς πέφτει το σκοτάδι, φέρνει τον δεκαοκτώ μηνών εγγονό της, Christian, στο σπίτι αφήνοντας τους άντρες της οικογένειας στην ψησταριά με το γουρούνι και το ρούμι, και ετοιμάζει τις σαλάτες. «Έχω περάσει τόσα πολλά. Χώρισα πέρυσι και έχασα πολύ βάρος. Ήμουν σαν ένα κλαδί. Είμαι πολύ καλύτερα τώρα, αλλά θέλω να μετακομίσω στην Αβάνα και να ξεκινήσω απ’ την αρχή.» Η προοπτική της έναρξης μιας επιχείρησης στην πρωτεύουσα έχει δημιουργήσει στην Τερέζα ένα πρωτόγνωρο αίσθημα ελπίδας.

Ο γιος της Τερέζα, Rubén, ωστόσο έχει διαφορετική άποψη. Είναι έτοιμος να πάρει την άδεια επαγγέλματος σαν γιατρός. Όλοι οι γιατροί που απασχολούνται από το κουβανικό κράτος κερδίζουν περίπου $20 τον μήνα. Ο Rubén ξέρει ότι ως ιδιώτης γιατρός σε άλλη χώρα, θα μπορούσε να κερδίζει έναν πολύ υψηλότερο μισθό. Αλλά σε μια κοινωνία χτισμένη σε επαναστατικά ιδανικά, σχεδιασμένη να αντιμετωπίσει την ραγδαία αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων, ο Rubén, όπως και πολλοί Κουβανοί επίσης, είναι δύσπιστος όσον αφορά τις πιθανές παγίδες της αλλαγής της ελεύθερης αγοράς.
«Ως επαγγελματίας, θα ήμουν υπέρ της ιδιωτικοποίησης, αλλά ως Κουβανός δεν είμαι. Το σημερινό σύστημα είναι καλό. Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, η κοινωνία προστατεύει τους αδύναμους και ευάλωτους, υπάρχει ένα δίχτυ ασφαλείας. Χωρίς αυτό… όχι, όχι, δεν θα ήταν δίκαιο.»

Στην άλλη πλευρά της πόλης βρίσκεται μια τοιχογραφία που απεικονίζει ένα κόκκινο μάτι. «Σε παρακολουθώ», γράφει από κάτω. Ένας άνδρας στέκεται σε μια πόρτα ενός σπιτιού πίσω από μεταλλικά κάγκελα. «Σου αρέσει;» ρωτάει. «Εγώ το ζωγράφισα», λέει και χαμογελά.
Ο Ramón είναι φρουρός ασφαλείας στην τοπική βιβλιοθήκη, αλλά θα αφήσει τη δουλειά του όταν ανοίξει μια επιχείρηση καφέ στο σπίτι του το επόμενο δίμηνο. «Το έχω προγραμματίσει εδώ και τρία χρόνια. Θα κερδίζω περισσότερα χρήματα», λέει. Έχει σταδιακά προετοιμάσει τον χώρο στο σπίτι και έχει χτίσει ένα μικρό παράθυρο απ΄ όπου θα πουλά γρήγορο φαγητό και ποτά, αλλά χρειάζεται να αγοράσει ένα καταψύκτη που κοστίζει $400, ποσό πάνω από τον δημόσιο μισθό ενός έτους. Κάνει οικονομίες και θα ζητήσει και από τους φίλους και την οικογένεια να βοηθήσουν.

Ο Ramón κάθεται στην κουνιστή καρέκλα του δείχνοντας την συλλογή του από παλιά ευρωπαϊκά χαρτονομίσματα που έχει συγκεντρώσει όλα αυτά τα χρόνια μιλώντας με ξένους τουρίστες. Ονειρεύεται ότι θα ταξιδέψει στο εξωτερικό. Οι Κουβανοί έχουν δυσκολία να μετακινηθούν από το 1961, όταν η κυβέρνηση περιόρισε τα ταξίδια προσπαθώντας να επιβραδύνει τη μετανάστευση των Κουβανών μετά την επανάσταση. Αλλά το 2012 η ​​κυβέρνηση κατέστησε ευκολότερο για τους Κουβανούς να ταξιδεύουν στο εξωτερικό καταργώντας τις απαιτήσεις για την visa εξόδου αρκεί να υπήρχε μια έγγραφη πρόσκληση από την χώρα προορισμού. Παρ ‘όλα αυτά, ο Ramón έχει τις αμφιβολίες του για το αν η εξέλιξη αυτή θα έχει πραγματικό αντίκτυπο στη ζωή του.

«Η επίσκεψη σε κάποια άλλη χώρα εξακολουθεί να είναι δύσκολη, καθώς θα πρέπει να έχεις visa για τις περισσότερες από αυτές, εκτός από τη Ρωσία, αλλά δεν θέλω να πάω εκεί», εξηγεί ο ίδιος. «Θέλω να πάω στις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Ευρώπη, αλλά ακόμη και αν κερδίσω αρκετά χρήματα από το καφέ για μια πτήση, αμφιβάλλω αν θα είμαι ποτέ σε θέση να πάω.»

Παρ ‘όλα αυτά, ο αριθμός των Κουβανών που ταξιδεύουν στο εξωτερικό έχει αυξηθεί από το 2012, και ο αυξανόμενος αριθμός των νέων ιδιαίτερα μορφωμένων Κουβανών που αφήνουν το νησί, απογοητευμένοι με την έλλειψη ευκαιριών, έχει προκαλέσει ανησυχίες για διαρροή πνευματικού κεφαλαίου.

Ο γιος του Ramon, Julio, στέκεται κοντά στην πόρτα. Αυτός είναι δεκαεπτά και χορευτής. «Μου αρέσει να χορεύω, αλλά θέλω πραγματικά να γίνω ένας διάσημος ηθοποιός και να ταξιδέψω σε όλο τον κόσμο», λέει. Ο Ramón δεν συμμερίζεται τον ενθουσιασμό του Julio: «Για να γίνεις διάσημος στο εξωτερικό, θα πρέπει να προέρχεσαι από το σωστό είδος οικογένειας, ξέρεις, να υποστηρίζεις την επανάσταση. Η κυβέρνηση θα πρέπει να σου έχει εμπιστοσύνη.» τον προειδοποιεί ο πατέρας του.

Μια κατσαρίδα μπαίνει μέσα από τα εξώφυλλα και ο Julio την πατά, σκοτώνοντάς την. «Μαθαίνω την αγγλική γλώσσα στο σχολείο, αλλά προτιμώ την ιταλική και κάνω μια σειρά μαθημάτων τα βράδια. Θα ταξιδέψω στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην Ιταλία όταν μεγαλώσω», λέει ο Julio  προκλητικά.

Η κοσμοθεωρία των νέων Κουβανών αλλάζει και είναι ριζικά διαφορετική από εκείνη της παλαιότερης γενιάς. Για τον Julio, υπάρχει μια αίσθηση ότι όλα είναι δυνατά. Την προοπτική αυτή συμμερίζονται πολλοί νέοι Κουβανοί, που, σε αντίθεση με τους μεγαλύτερούς τους, δεν έχουν βιώσει τις τελευταίες προκλήσεις του σοσιαλιστικού πειράματος της Κούβας, όπως την σοβαρή οικονομική κρίση και την έλλειψη τροφίμων. Η παλαιότερη γενιά μπορεί να έχει κουραστεί από την τόση δυσκολία, αλλά θέλει να δει τον θρίαμβο της επανάστασης έτσι ώστε η θυσία της να αξίζει τον κόπο. Οι νέοι, ωστόσο, όλο και περισσότερο απεμπλέκονται από την πολιτική και απλά θέλουν μια καλύτερη ζωή.

Δεν είναι μόνο στη βιομηχανία τροφίμων που οι Κουβανοί έχουν αρχίσει δικές τους επιχειρήσεις: οι ιδιώτες οδηγοί ταξί αυξάνονται επίσης σε τεράστιους αριθμούς.

Ο Ezequiel είναι ένας οδηγός ταξί στο Holguin. Μετά από παζάρια ρίχνει το κόστος μιας βόλτας σαράντα πέντε λεπτών – πολλοί οδηγοί ταξί χρεώνουν τους τουρίστες περισσότερο από τους ντόπιους – αρχικά είναι σιωπηλός αλλά σύντομα αρχίζει να αισθάνεται άνετα καθώς οδηγεί έξω από την πόλη. Ξεκίνησε να εργάζεται ως οδηγός σε μια κρατική εταιρεία ταξί μετά την αποφοίτησή του, αλλά τώρα είναι αυτοαπασχολούμενος, κερδίζει περισσότερα πηγαίνοντας τουρίστες στην παραλία. Είναι ευγνώμων για τις ευκαιρίες που ο τουρισμός προσέφερε, αλλά είναι επίσης ανήσυχος για τις αρνητικές πτυχές που έρχονται μαζί με αυτό. «Οι τουρίστες ταλαιπωρούνται στους δρόμους από απατεώνες και πέφτουν θύματα όλο και περισσότερο αυτές τις μέρες από Κουβανούς που επιθυμούν να κάνουν μια γρήγορη μπάζα. Υπάρχουν επίσης περισσότερες πόρνες. Αυτό μας επηρεάζει όλους, επηρεάζει τη φήμη της χώρας μας. Οι άνθρωποι δεν θα μας εμπιστεύονται και δεν θα επιστρέφουν πίσω», λέει.

Ο Ezequiel σπούδασε λογιστής πριν γίνει οδηγός ταξί και οι περισσότεροι οδηγοί ταξί φαίνεται να έχουν σπουδάσει κάποιο άλλο επάγγελμα. Δεδομένου ότι η εκπαίδευση είναι δωρεάν στην Κούβα, λέει ότι κανείς δεν σκέφτεται προσεκτικά σχετικά με την επιλογή πτυχίου στο πανεπιστήμιο. Με έναν αέρα νωχελικότητας, λέει ότι εκ των υστέρων θα ήθελε να το έχει μελετήσει, αλλά προσθέτει ότι η σύγχρονη τεχνολογία τότε δεν ήταν διευρυμένη. Λόγω του εμπάργκο των ΗΠΑ, η διαθεσιμότητα της τεχνολογίας είναι περιορισμένη και η τεχνολογική υποδομή είναι σοβαρά υποβαθμισμένη. Το διαδίκτυο, επίσης, ελέγχεται στενά από την κυβέρνηση και οι περισσότεροι Κουβανοί εξακολουθούν να μην έχουν πρόσβαση.

Όλα αρχίζουν να αλλάζουν, όμως. Θα δείτε μερικούς Κουβανούς με τα τελευταία iPhone, που ως επί το πλείστον αποστέλλονται από τους συγγενείς τους στις ΗΠΑ. Η κυβέρνηση έχει επίσης αυξήσει τον αριθμό των ίντερνετ καφέ και άνοιξε κοινόχρηστους χώρους Wi-Fi για τους Κουβανούς, παρόλο που η σύνδεση είναι πολύ αργή.

«Θα ήθελα να δημιουργώ εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα, νομίζω ότι είναι πρώτο» λέει ανασηκώνοντας τους ώμους ο Ezequiel.

Στη Σάντα Κλάρα, τέσσερις ώρες από την Αβάνα, μια ασυνήθιστη πινακίδα κρέμεται πάνω από μια πόρτα στο δρόμο, που οδηγεί σε ένα σκοτεινό, γυμνό δωμάτιο με ζωγραφισμένους πράσινους τοίχους και φώτα φθορισμού πάνω από τον πάγκο που διαφημίζει video games. Ο Alejandro άνοιξε το κατάστημα δύο μήνες πριν, μόλις έγινε νόμιμο να πουλά κάποιος video games. «Το μαγαζί μου έχει επίσημη άδεια, επιτρέπεται να πουλάω video games, αλλά υπάρχουν και πολλά άλλα καταστήματα εδώ γύρω χωρίς άδεια», λέει ο Alejandro. Υπήρχε προηγουμένως η απαγόρευση ιδιωτικής πώλησης εισαγόμενων εμπορευμάτων. Σύμφωνα με την κυβέρνηση τα βιντεοπαιχνίδια προωθούσαν «μετριότητα, ψευδοπολιτισμό και κοινοτοπία».

«Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν παλιές κονσόλες όπως PS2 και Xbox 360, και όχι τις πιο πρόσφατες. Θα ήταν ένα όνειρο να παίξω με το τελευταίο Playstation», λέει. «Έχω παίξει σχεδόν όλα τα παιχνίδια που πουλάω στο κατάστημα. Το αγαπημένο μου είναι το Mortal Kombat, αλλά υπάρχει επίσης το Grand Theft Auto και το Far Cry», συνεχίζει, καθώς ρίχνει κλεφτές ματιές στον κατάλογο των παιχνιδιών που βρίσκεται στην γυάλινη επιφάνεια του πάγκου.

Οι αυθεντικές δισκέτες είναι δύσκολο να αποκτηθούν και έτσι πουλάει κυρίως αντίγραφα. Συνήθως τα πρωτότυπα προέρχονται από την Αβάνα όπου κάποιος τα έχει κατεβάσει από το διαδίκτυο και τα προωθεί σε άλλες πόλεις της Κούβας. «Χρειάζεται να προσθέσεις ένα τσιπ στην κονσόλα σου για να παίξεις κατεβασμένα παιχνίδια. Μπορούμε να το κάνουμε αυτό εδώ. Έμαθα μόνος μου πώς να το κάνω από οδηγούς στο YouTube», λέει με περηφάνια.

Το κατάστημα με video games του Alejandro είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς οι Κουβανοί έχουν βρει τρόπους να ξεπερνούν την έλλειψη διαθεσιμότητας εμπορευμάτων λόγω του εμπάργκο. Είναι κοινό να δεις φόρμες Nike, γυαλιά ηλίου Ray-Ban και iPhones, που συνήθως φέρνουν οι συγγενείς από τις ΗΠΑ. Τελικά, οι περισσότεροι νέοι Κουβανοί θέλουν απλά να έχουν πρόσβαση σε υλικά αγαθά και στο διαδίκτυο που τόσοι άλλοι έξω από την Κούβα απολαμβάνουν.

Παρά το γεγονός ότι πολλές θετικές αλλαγές έχουν συμβεί από το 2008, υπό την διακυβέρνηση του Ραούλ Κάστρο, η πρόοδος είναι αργή. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Ο ίδιος ο Πρόεδρος Κάστρο είπε ότι η διαδικασία των μεταρρυθμίσεων «προχωρά χωρίς βιασύνη, έτσι ώστε να μην κάνουμε νέα λάθη». Η κυβέρνηση προχωρά προσεκτικά για την ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων της οικονομικής μεταρρύθμισης έτσι ώστε να διατηρήσει την κοινωνική ισορροπία. Αλλά ο ρυθμός της αλλαγής είναι απογοητευτικός για πολλούς που αισθάνονται ότι θα πρέπει να περιμένουν για πάρα πολύ καιρό.

Στο τέλος είναι άνθρωποι σαν τον Alejandro – επιχειρηματίες με πρωτοβουλία και νέες ιδέες – που θα τονώσουν την οικονομία της Κούβας, θα δημιουργήσουν ευκαιρίες και θα προσφέρουν μια νέα αίσθηση ελπίδας και δυνατοτήτων. Ενώ το επιχειρείν είναι νόμιμο για την ώρα μόνο για ορισμένα επαγγέλματα, αυξάνεται το ποσοστό δραστηριοποίησης και σαφώς ήρθε για να μείνει. Με την πάροδο του χρόνου, θα είναι αυτοί που θα φέρουν την αλλαγή στο πρόσωπο της Κούβας. Όπως λέει ο Alejandro: «Η Κούβα αλλάζει, αλλά είναι ένα ελπιδοφόρο μέλλον.»